ΤΟ ΠΩΣ ΚΑΙ ΤΟ ΓΙΑΤΙ ΜΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ 1
της Σοφίας Νικολαΐδου*
Εισαγωγή
Μπορεί ο όρος Δημιουργική Γραφή να αποτελεί μετάφραση του αγγλοσαξωνικού όρου Creative Writing, όμως αποδίδει με σαφήνεια στα ελληνικά τα δύο συστατικά στοιχεία του: Εδώ η γραφή αντικρίζεται με τη δημιουργία, συνεπώς με την επινόηση. Και επινόηση στην περίπτωσή μας μπορεί να σημαίνει μυθοπλασία, μεταφορά, παραγωγή κειμένων πάνω στο ίχνος άλλων, παραδειγματικών λογοτεχνικών κειμένων. Στην τελευταία περίπτωση, τα κείμενα που επιλέγονται ως λογοτεχνικές μήτρες συνεπάγονται μορφολογικούς, ειδολογικούς ή υφολογικούς περιορισμούς.
Ποιος είναι ο σκοπός της διδασκαλίας;
Όπως η μετάφραση αποδεικνύεται ο πληρέστερος ερμηνευτικός υπομνηματισμός ενός αλλόγλωσσου κειμένου, έτσι και η δημιουργική γραφή αναδεικνύεται ως ένα είδος κριτικής ανάγνωσης και δημιουργικής ανάπλασης του λογοτεχνικού κειμένου που αποτελεί τη μήτρα της συγγραφικής άσκησης.
Συνεπώς, ο σκοπός της δημιουργικής γραφής, μέσα ή έξω από τη σχολική τάξη, δεν είναι ένα είδος συγγραφικού πρωταθλητισμού, αλλά η εξοικείωση του μαθητή με τη συγγραφική (και την αναγνωστική) πράξη και η σταδιακή εδραίωση της σχέσης του με τη λογοτεχνία.
Μέσα, όμως, από τη διαδικασία της δημιουργικής γραφής επιτυγχάνονται και επιμέρους στόχοι, όπως:
- η ανάπτυξη της κριτικής και δημιουργικής σκέψης,
- η κινητοποίηση της φαντασίας και της συγγραφικής επινοητικότητας,
- η καλλιέργεια της δεξιότητας αφήγησης ιστοριών, συναισθημάτων ή καταστάσεων και της περιγραφής προσώπων, τόπων και αντικειμένων με βιωματικό τρόπο,
- η γλωσσική καλλιέργεια,
- η ανάπτυξη της επικοινωνιακής ικανότητας,
- η δημιουργία κλίματος συντροφικότητας και δημιουργικότητας μέσα στην τάξη.
Τι κερδίζει ο μαθητής;
Με τη δημιουργική γραφή, δηλαδή τη σύνθεση πραγματικότητας και επινόησης σε κείμενο μυθοπλασίας, ο μαθητής μπαίνει στη θέση των ηρώων του, «κυκλοφορεί» σε διαφορετικές εποχές, παίζει με τη μορφή, την τεχνική και τα λογοτεχνικά είδη, ζει με τη φαντασία του έρωτες, θανάτους, επιτυχίες και αποτυχίες, φιλίες και έχθρες.
Συλλαμβάνει με μεγαλύτερη ευκρίνεια το σημασιολογικό βάθος, τις συμπαραδηλώσεις και το συναισθηματικό φορτίο των λέξεων. Συνθέτοντας λογοτεχνικά κείμενα κατανοεί πως οι λέξεις δεν υπάρχουν μονάχα για να κατονομάζουν τον κόσμο, αλλά και για να τον δημιουργούν από την αρχή.
Η σύνθεση της πλοκής βάζει τον μικρό συγγραφέα στη θέση του άλλου, του ξένου, του διαφορετικού. Όσο διαρκεί η συγγραφή, γίνεται ο άλλος, μοιράζει τον εαυτό του στους ήρωες του κειμένου του, ζει τη ζωή τους, σκέφτεται με το μυαλό τους, κουβαλά τις εμπειρίες τους. Ο κόσμος που κατασκευάζει με την αφήγησή του ζωντανεύει μπρος στα μάτια του.
Η συγγραφική πράξη δείχνει στον μαθητή με τον πιο απτό τρόπο ότι η γλώσσα είναι πανίσχυρο νοητικό εργαλείο: Αποτελεί τρόπο σύλληψης, παράστασης και ερμηνείας του κόσμου.
Και κάτι ακόμα: η δημιουργική γραφή δεν είναι μάθημα.
Οι δραστηριότητες δημιουργικής γραφής στο σχολείο δεν είναι μάθημα. Είναι κάτι πιο σοβαρό από μάθημα. Είναι παιχνίδι. Ένα παιχνίδι αφηγηματικών στρατηγικών, οργάνωσης της σκέψης και του λόγου, επιλογής και συναρμογής λέξεων.
Λόγω κεκτημένων διδακτικών αντανακλαστικών, είναι πολύ εύκολο η δραστηριότητα της δημιουργικής γραφής να διολισθήσει προς την αισθητική κατήχηση, τον γλωσσικό καθωσπρεπισμό, τον ηθικοδιδακτισμό. Αν συμβεί αυτό, το όφελος της διδασκαλίας εξαχνώνεται σε πομφόλυγες ρητορικής και διδακτικά επιμύθια.
Πρωταρχικός στόχος της δημιουργικής γραφής είναι το παιδί να αγαπήσει την τελετουργία της συγγραφικής (αλλά και της αναγνωστικής) πράξης, να αντιληφθεί τη δύναμη των λέξεων και να αναπτύξει αναγνωστικά κριτήρια, ώστε να απολαμβάνει με έναν πιο επεξεργασμένο και σύνθετο τρόπο την ανάγνωση της λογοτεχνίας.
Η δημιουργική γραφή δεν είναι φιλολογικό αντικείμενο. Είναι εκπαιδευτικό εργαλείο, που μπορεί να αποδειχθεί πρόσφορο για τη διδασκαλία πολλών και διαφορετικών γνωστικών αντικειμένων.
Παραγωγή συνεχούς γραπτού λόγου: πώς, πού και με ποια διαδικασία παράγονται τα κείμενα των μαθητών;
Κάθε δραστηριότητα δημιουργικής γραφής προϋποθέτει ένα αναγνωστικό στάδιο, το οποίο προηγείται της συγγραφικής άσκησης. Οι μαθητές μελετούν κείμενα του είδους, του ύφους ή της τεχνοτροπίας που θα κληθούν να γράψουν. Τα μαθητικά κείμενα δεν παράγονται σε αναγνωστικό κενό, τουναντίον. Αν συζητούμε τα ιδιαίτερα τεχνικά χαρακτηριστικά του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου ή ενός χαϊκού, θα προηγηθεί η ανάγνωση εμβληματικών ή πρόσφορων θεματικά κειμένων του είδους. Γι’ αυτό και ο εκπαιδευτικός που θα επιχειρήσει να αξιοποιήσει τη δημιουργική γραφή στη διδασκαλία του θα πρέπει να έχει αναγνωστική σκευή, έτσι ώστε να μπορεί να επιλέξει από τον θησαυρό των λογοτεχνικών κειμένων εκείνα που πιθανώς θα ερεθίσουν τη φαντασία και την γλωσσική επινοητικότητα των μαθητών του. Ή εκείνα που ακουμπούν στην ανθρώπινη εμπειρία, με τρόπο που εξάπτει το αναγνωστικό ενδιαφέρον της ηλικιακής ομάδας, στην οποία απευθύνει την άσκηση.
Έτσι, λοιπόν, το προσυγγραφικό στάδιο αφορά την ανάγνωση λογοτεχνίας. Ή ακόμα τη συνομιλία των τεχνών: Ένα καλλίγραμμα, ένας πίνακας, μια φωτογραφία, ένα μουσικό μοτίβο κ.τ.ό. μπορούν να αποτελέσουν εξίσου παραγωγικό συγ- γραφικό ερέθισμα.
Αφού, λοιπόν, προηγηθεί η εστιασμένη συζήτηση στην τάξη, με αντικείμενο κάποια συγκεκριμένη συγγραφική τεχνική ή κάποιο αφηγηματικό τέχνασμα, ακολουθεί το συγγραφικό στάδιο. Ο καθηγητής δίνει στους μαθητές την άσκηση της δημιουργικής γραφής. Ορίζει με σαφήνεια τα ζητούμενά της: Ποια είναι η λογοτεχνική μήτρα, τι είδους κείμενο ζητείται να συγγράψουν, αν υπάρχουν περιορισμοί στο θέμα, στη φόρμα, στην αφηγηματική τεχνική ή στον αριθμό των λέξεων. Οι μαθητές μπορούν να δουλέψουν ατομικά ή και σε ομάδες. Κάποια κείμενα, π.χ. οι θεατρικές σκηνές ή τα κινηματογραφικά σενάρια, ενδείκνυνται περισσότερο για ομαδοσυνεργατική δουλειά, κάποια λιγότερο. Οι μαθητές μπορούν, ίσως, να δουλεύουν ομαδοσυνεργατικά κατά τη συλλογή του συγγραφικού υλικού (για παράδειγμα όταν συγκεντρώνουν υλικό για την κα- τασκευή του λογοτεχνικού ήρωα της ιστορίας τους ή για την περιγραφή ενός χώρου ή ενός αντικειμένου) και ατομικά κατά τη συγγραφή. Βέβαια υπάρχουν λογοτεχνικές φόρμες, όπως λ.χ. το στιχούργημα, το κόμικ ή η θεατρική σκηνή που ενδείκνυνται περισσότερο για την ομαδοσυνεργατική παραγωγή κειμένου.
Για να ολοκληρωθεί μια δραστηριότητα δημιουργικής γραφής μέσα στην τάξη, το ζητούμενο κείμενο δε θα πρέπει να ξεπερνά τις 100-150 λέξεις (ή πολύ λιγότερες, αναλόγως). Ο εκπαιδευτικός είναι σε θέση να κρίνει σε ποιες περιπτώσεις είναι ωφέλιμο οι μαθητές να συνεχίσουν τη συγγραφική άσκηση στο σπίτι. Επί παραδείγματι, θα μπορούσαν να γράψουν τις 50-100 λέξεις της αρχής μιας ιστορίας στην τάξη και, όσοι επιθυμούν, να ολοκληρώσουν την ιστορία τους στο σπίτι έτσι, ώστε να την παρουσιάσουν την επόμενη φορά στην ολομέλεια.
Το πιο σημαντικό στάδιο της δραστηριότητας είναι το τελευταίο: το μετασυγγραφικό. Η παρουσίαση και η συζήτηση των μαθητικών δοκιμών στη σχολική τάξη. Εκεί οι μικροί συγγραφείς παρουσιάζουν τα κείμενά τους στην ολομέλεια. Ακολουθεί συντονισμένη συζήτηση, με στόχο να εντοπιστούν τα σημεία που με μικρές αλλαγές λέξεων στον συνταγματικό ή τον παραδειγματικό άξονα, μικροαλλαγές της δομής ή άλλες γλωσσικές ή αφηγηματικές βελτιωτικές παρεμβάσεις μπορούν να προσφέρουν νέα δυναμική και μεγαλύτερη δραστικότητα στο μαθητικό κείμενο. Εδώ ο καθηγητής είναι προσεκτικός: Οι προτάσεις του έχουν συμβουλευτικό χαρακτήρα. Στη μαστορική των κειμένων κάθε εναλλακτική συγγραφική λύση δοκιμάζεται στην πράξη: «Τι θα έλεγες αν αντί για τη λέξη χ δοκιμάζαμε στο σημείο αυτό τη λέξη ψ; Μήπως θα λειτουργούσε καλύτερα;» Ή: «Αν κόβαμε τη φράση αυτή, το κείμενο θα αποκτούσε μεγαλύτερη ένταση στο συγκεκριμένο σημείο. Έτσι, εντυπώνεται στον αναγνώστη». Η διαδικασία προϋποθέτει έναν εκπαιδευτικό που γνωρίζει καλά τη χρήση, τη συλλειτουργία και τη δυναμική των λέξεων στη φράση, αλλά και μια μαθητική ομάδα που εκπαιδεύεται σιγά σιγά στις επάλληλες γραφές ενός κειμένου.
Η εμπειρία δέκα και πλέον ετών μέσα στα οποία δοκίμασα παρόμοιες δραστηριότητες σε σχολεία του αστικού ιστού και της περιφέρειας έδειξε ότι η αρχική αμηχανία των μαθητών αντικαθίσταται σιγά σιγά από γλωσσική επινοητικότητα, φρέσκιες ιδέες, ενίοτε από φιλαναγνωστικές αναφορές και καίριες κειμενικές παρεμβάσεις.
Πώς αξιολογούμε τα κείμενα των μαθητών;
Τα μαθητικά κείμενα πάντα θα υπολείπονται σε σύγκριση με τις λογοτεχνικές τους μήτρες – και είναι φυσικό.
Η ανάπτυξη και η διατύπωση των κριτηρίων αξιολόγησης είναι ζήτημα όχι μόνο αναγνωστικής αλλά και κριτικής σκευής εκ μέρους του εκπαιδευτικού. Έτσι, λοιπόν, η ορθοέπεια, η εγκαιροφλεγής διατύπωση, η δραστικότητα της λέξης, η γλωσσική ακρίβεια και ενάργεια, η επιλογή και η συναρμογή των λέξεων, η σύνταξη με τους κανόνες του είδους, η λογοτεχνική χρήση της γλώσσας, η δομική ισορροπία των μερών και του συνόλου είναι ορισμένα μόνο από τα κριτήρια που μπορεί να λάβει υπόψη του ο εκπαιδευτικός, προκειμένου να αξιολογήσει τα μαθητικά κείμενα. Κυρίως, όμως, θα πρέπει να αξιολογήσει τις επάλληλες γραφές και διορθώσεις του μαθητικού κειμένου.
Ο εκπαιδευτικός που καθοδηγεί τη συζήτηση για τα σχεδιάσματα των μαθητών θα πρέπει να είναι σε θέση να κινηθεί πέρα και πάνω από το ατομικό του γούστο, όπως ο κριτικός ή ο επιμελητής ενός κειμένου. Να είναι σε θέση να προτείνει διορθωτικές παρεμβάσεις που αφορμώνται από το ίδιο το κείμενο, λαμβάνουν υπόψη τους τα δεδομένα του και στοχεύουν στη δραστικότερη λειτουργία του.
Ο ρόλος του εκπαιδευτικού
Στις δραστηριότητες της δημιουργικής γραφής, ο εκπαιδευτικός λειτουργεί πρωτίστως ως αναγνώστης και επιμελητής και όχι ως παντογνώστης διορθωτής του μαθητικού κειμένου, κάτι που θα υπονόμευε την ελευθεριακή σχέση που αποτελεί την κύρια προϋπόθεση της συγγραφικής πράξης.
Παράλληλα λειτουργεί ως καθοδηγητής και εμψυχωτής της διαδικασίας. Λύνει απορίες, προσφέρει εναλλακτικές συγγραφικές εκδοχές, θέτει ερεθιστικά και παιγνιώδη ερωτήματα, προτρέπει στην ανάληψη συγγραφικών πρωτοβουλιών, ενθαρρύνει τη συγγραφή και σέβεται τη συγγραφική αμηχανία των μαθητών.
Διαπιστώσεις από τη διδακτική πράξη2
Αν ήθελα να αποτυπώσω το παιδαγωγικό όφελος από την αξιοποίηση της δημιουργικής γραφής στη σχολική τάξη, θα σημείωνα τα εξής:
- Η δημιουργική γραφή, όπως και οποιαδήποτε άλλη καινοτόμα δράση, λειτουργεί ως δόλωμα για τους μαθητές και τη διδασκαλία. Οι μαθητές εργάζονται με περισσότερο κέφι, το κλίμα της τάξης αλλάζει, αναλαμβάνουν συγγραφικές πρωτοβουλίες, ενδιαφέρονται με πιο ουσιαστικό τρόπο για την πρόσληψη των κειμένων τους. Επιπλέον, ανακαλύπτουν στην πράξη πως ένα κείμενο δε γράφεται άπαξ και εγκαταλείπεται. Οι επάλληλες γραφές αποκτούν νόημα, οι διορθώσεις το ίδιο.
- Η δημιουργική γραφή αποκαλύπτει στους μαθητές τους μηχανισμούς συγγραφής και κατασκευής ενός κειμένου, όχι μόνο του λογοτεχνικού. Τους δείχνει στην πράξη, χωρίς τη σκωρία της θεωρίας, πόση σημασία έχει η επιλογή του χρόνου της αφήγησης, αλλά και η οπτική γωνία, η επιλογή της κατάλληλης λέξης αλλά και η σημασία ενός κόμματος σε μια φράση.
- Οι περιορισμοί στη φόρμα ενός κειμένου (συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος, ομοιοκαταληξία, μέτρο, δοσμένη οπτική γωνία κ.τ.λ.) λειτουργούν, εντέλει, ως συγγραφικά καύσιμα. Οι μαθητές κατανοούν πως ο ειδολογικός/μορφολογικός περιορισμός μπορεί να αποτελέσει συγγραφικό εργαλείο και να αποδώσει τα μέγιστα.
- Η διδασκαλία της δημιουργικής γραφής ανακατανέμει τις παγιωμένες ισορροπίες σε μια σχολική τάξη και αφήνει ν’ ακουστούν όλες οι φωνές. Οι μαθητές με τις υψηλότερες σχολικές επιδόσεις δε γράφουν, αυτονοήτως, τα καλύτερα κείμενα. Μαθητές που λειτουργούσαν πιο περιθωριακά στο μάθημα αποκτούν φωνή και ακροατήριο. Σ’ αυτήν την ιδιότυπη δημοκρατία των κειμένων, το καλογραμμένο, ιδί- ως το εμπνευσμένο, κείμενο δέχεται την ενθουσιώδη υποδοχή όλων. Κι ας είναι γραμμένο από τον μαθητή του τελευταίου θρανίου, που έως τότε δεν άνοιγε το στόμα του.
- Όταν ένας δάσκαλος απελευθερώνει τις δημιουργικές δυνάμεις των μαθητών, πρέπει να έχει προαποφασίσει ότι θα κατέβει από το βάθρο του. Τέτοιες προσπάθειες δεν ευδοκιμούν με δασκαλοκεντρική προσέγγιση.
- Η δημιουργική γραφή αντικρίζεται με τη φιλαναγνωσία. Δε νοείται συγγραφή χωρίς διάβασμα. Οι μαθητές εκτίθενται σε πολλά και ποικίλα αναγνωστικά ερεθίσματα: Αυτό θα πρέπει να αποτελεί βασικό μέλημα του εγχειρήματος.
- Με τη συστηματική διδασκαλία της δημιουργικής γραφής στη σχολική τάξη, οι μαθητές αποκτούν αναγνωστικά κριτήρια και γνωστικά εργαλεία, για να μελετήσουν σε βάθος και να αξιολογήσουν κείμενα.
- Αξίζει να σημειωθεί ότι τα πιο θεαματικά αποτελέσματα σε σχέση με την παραγωγή γραπτού λόγου, παρατηρήθηκαν στους μαθητές με δυσλεξία, δυσορθογραφία ή χαμηλές σχολικές επιδόσεις. Πιστεύω πως αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να μελετήσουμε μέσα στα επόμενα χρόνια: Αν έχουμε πιο πυκνές καταγραφές, θα μπορέσουμε ίσως να ελέγξουμε κατά πόσο η δημιουργική γραφή μπορεί να αξιοποιηθεί συστηματικά ως διδακτικό εργαλείο σε παρόμοιες περιπτώσεις
- Η δημιουργική γραφή εισάγει μια καινοτόμα αντίληψη για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας, αλλά και τη διδασκαλία γενικότερα. Οι μαθητές επεξεργάζονται και αξιοποιούν τις εμπειρίες και τις γνώσεις τους, για να αποτυπώσουν τον κόσμο που τους περιβάλλει. Κάτι παραπάνω: επεμβαίνουν γλωσσικά στην κατασκευή, την παράσταση και την ερμηνεία του. Μεγάλο κέρδος σε μια δύσκολη εποχή.
Σημειώσεις
- Μια πιο εκτεταμένη μορφή του συγκεκριμένου κειμένου δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φιλόλογος, τεύχος 156, Απρίλιος-Ιούνιος 2014. Για το θέμα της αξιοποίησης της δημιουργικής γραφής στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, βλ. πιο αναλυτικά Η Δημιουργική Γραφή στο Σχολείο, (επιμέλεια: Σοφία Νικολαΐδου) e-book, 2015, Μεταίχμιο (υπό έκδοση, τον Σεπτέμβριο).
- Για μια πρώτη αποτύπωση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής του Πιλοτικού Προγράμματος Δημιουργικής Γραφής, το οποίο εφαρμόστηκε το διδακτικό έτος 2011-2012 στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, βλ. Σοφία Νικολαΐδου, «Η δημιουργική γραφή στο Σχολείο. Το τερπνόν μετά του ωφελίμου. Πιλοτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα συνεργασίας του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Δημιουργικής Γραφής του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας με το Πρότυπο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Πρώτες διαπιστώσεις», Κείμενα, τεύχος 15, Ιούνιος 2012, http://keimena.ece.uth.gr/main/index.php?option=com_ content&view=article&id=259:15-nikolaidou&catid=59:tefxos15&Item id=95. Για μια πρώτη γεύση από τα μαθητικά δοκίμια, βλ. το ιστολόγιο του Ομίλου Δημιουργικής Γραφής του σχολείου, http://dimgrafi.blogspot.gr/. Για μια πρώτη παρουσίαση των συγγραφικών δοκιμών των συμμετεχόντων σε σεμινάρια δημιουργικής γραφής αλλά και προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών του ΠΔΜ, βλ. Μίμης Σουλιώτης, Μου αφήνεις πενήντα δραχμές για τσιγάρα, Η Δημιουργική γραφή άνευ διδασκάλου 1, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2009.
*Η Σοφία Νικολαΐδου είναι συγγραφέας, Δρ. Παιδαγωγικής.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Beck Heather (ed). Teaching Creative Writing, Palgrave-Macmillan, 2012.
Benton Peter, «Unweaving the Rainbow: poetry teaching in the secondary school I», Oxford Review of Education, τ. 25, τεύχ. 4 (1999), 521-531.
Carter James, Creating writers, A creative writing manual for Key Stage 3 and Key Stage 4, revised and updated edition, Routledge, 2010.
Cowan Andrew, The art of writing fiction, Pearson Education Limited, 2011 [ρέουσα εύπεπτη αφήγηση, με αρκετά παραδείγματα και ασκήσεις].
Morley David, The Cambridge Introduction to Creative Writing, Cambridge University Press, 2007.
Νικολαΐδου Σοφία, «Η δημιουργική γραφή στο Σχολείο. Το τερπνόν μετά του ωφελίμου. Πιλοτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα συνεργασίας του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Δημιουργικής Γραφής του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας με το Πρότυπο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Πρώτες διαπιστώσεις», Κείμενα, τεύχος 15, Ιούνιος 2012, http://keimena.ece.uth.gr/main/index. php?option=com_content&view=article&id=259:15-nikolaidou&catid=5 9:tefxos15&Itemid=95.
Νικολαΐδου Σοφία, Πώς έρχονται οι λέξεις. Σκέψεις και ασκήσεις για τη δημιουργική γραφή, Μεταίχμιο, 2014.
Νικολαΐδου Σοφία (επιμέλεια), Η Δημιουργική Γραφή στο Σχολείο, Μεταίχμιο, 2015, e-book.
Ροντάρι Τζάνι, Γραμματική της φαντασίας, Εισαγωγή στην τέχνη να επινοείς ιστορίες, μετάφραση: Γιώργος Κασαπίδης, Μεταίχμιο, 2003.
Skelton Sheri, “Finding a Place for Poetry in the Classroom Every Day”, The English Journal, τ. 96, τεύχ. 1 (2006), 25-29.
Σουλιώτης Μίμης, «Για το ταλέντο και την έμπνευση», Κείμενα, τεύχος 15, Ιούνιος 2012,http://keimena.ece.uth.gr/main/index.php?option=com_content&view=article&id=255:15-souliotis&catid=59:tefxos15&Item id=95.
Σουλιώτης Μίμης, Μου αφήνεις πενήντα δραχμές για τσιγάρα, Η Δημιουργική γραφή άνευ διδασκάλου 1, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2009.
Σουλιώτης Μίμης, Δημιουργική Γραφή, Οδηγίες πλεύσεως, (βιβλίο εκπαιδευτικού), συγγραφή: Μίμης Σουλιώτης, ομάδα εργασίας: Αλίκη Συμεωνάκη (συντονίστρια), Μαρίνα Αρμεύτη, Ελένη Ζάουρα, Χριστίνα Ιωακειμίδου, Ειρήνη Λαρδούτσου, Α΄ έκδοση 2012, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων, Κύπρος http://www.schools.ac.cy/klimakio/Themata/ logotechnia/didaktika_encheiridia.html.
Συμεωνάκη Αλίκη, «Δημιουργική γραφή και θέατρο – θεατρική γραφή και δημιουργία: προσεγγίζοντας τη διδασκαλία της δημιουργικής γραφής στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση μέσω της συγγραφής θεατρικού κειμένου», Κείμενα, τεύχος 15, Ιούνιος 2012, http://keimena.ece.uth.gr/ main/index.php?option=com_content&view=article&id=260:15-simeon aki&catid=59:tefxos15&Itemid=95.
