Editorial 68
«Οι επιδόσεις των Ελλήνων μαθητών στον τελευταίο διαγωνισμό PISA, που οργάνωσε ο ΟΟΣΑ το 2022, ήταν οι χειρότερες της τελευταίας δεκαετίας».
Απόστολος Λακασάς, εφ. Η Καθημερινή, 5 Δεκεμβρίου 2023
Για ακόμα μια φορά οι επιδόσεις των Ελλήνων μαθητών στον διαγωνισμό PISA ήταν απογοητευτικές, γεγονός που εντείνει την ανάγκη για δομικές αλλαγές στο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Σε μια εποχή που η παγκόσμια κοινότητα καλείται να αντιμετωπίσει – και μέσω της εκπαίδευσης- προβλήματα που απειλούν το ανθρώπινο είδος, όπως η κλιματική αλλαγή, που αναλύεται στο παρόν τεύχος, η συνειδητοποίηση της υστέρησης των Ελλήνων μαθητών σε βασικές δεξιότητες αποτελεί ένα θέμα ζωτικής σημασίας.
Πρέπει επειγόντως να αντιδράσουμε και να προβούμε σε δομικές αλλαγές για να μην χάσουμε τη δυνατότητα αντιστροφής της κατάστασης. Είναι σημαντικό, όμως, οι αλλαγές αυτές να είναι ουσιαστικές, να μην είναι απλώς αποτέλεσμα της προσπάθειάς μας να ακολουθήσουμε άκριτα διεθνείς τάσεις. Άλλωστε, η εμπειρία μάς έχει διδάξει ότι τέτοιες επιλογές δεν έχουν αποτέλεσμα και εδώ και πολλά χρόνια βλέπουμε να πραγματοποιούνται τέτοιες αλλαγές, να επικαιροποιούνται τα προγράμματα σπουδών, αλλά οι επιδόσεις των μαθητών στις βασικές δεξιότητες φθίνουν συνεχώς.
Μήπως η σύγχρονη εκπαιδευτική κοινότητα πρέπει να προβληματιστεί τελικά, όχι για τον τρόπο με τον οποίο θα εντάσσεται κάθε φορά ένα νέο θέμα/μάθημα στο ωρολόγιο πρόγραμμα, αλλά για το πώς θα καταφέρουν οι μαθητές να κατακτήσουν τις βασικές δεξιότητες που χρειάζονται για να αντιμετωπίζουν ουσιαστικά κάθε θέμα που προκύπτει και μπορεί να απασχολεί συνολικά τον κόσμο και τον πλανήτη μας; Είτε αυτό είναι κλιματική αλλαγή είτε η τεχνητή νοημοσύνη είτε οτιδήποτε άλλο που μπορεί να αποτελέσει μια πρόκληση για το μέλλον τους.
Οι δομικές αλλαγές, λοιπόν, είναι ανάγκη να γίνουν άμεσα και είναι προτιμότερο να ξεκινήσουν από την πρώτη σχολική ηλικία, όχι από την διαδικασία εισαγωγής στο Πανεπιστήμιο.
Editorial 67
Πανδημία Covid-19, lockdown, κλειστά σχολεία, σχολεία ανοιχτά με εξ αποστάσεως εκπαίδευση, σχολεία ανοιχτά με υβριδικές τάξεις…
Σεπτέμβριος 2022 επιστροφή στην κανονικότητα.
Ποια είναι αυτή η νέα κανονικότητα στο σχολείο;
Τι κρύβει η πραγματικότητα που έχει διαμορφωθεί για μαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς;
Μαθητές που έχουν ξεχάσει να συνυπάρχουν μέσα στην ομάδα, μαθητές που έχουν συνηθίσει να αλληλοεπιδρούν με μια οθόνη, μαθητές που ψάχνουν τον τρόπο για να γίνουν ξανά μαθητές.
Πόσο έχουν αλλάξει οι όροι και οι ορισμοί μέσα στη σχολική αίθουσα; Τι άφησε πίσω της η περίοδος του εγκλεισμού; Πόσα από τα σημάδια της θα βλέπουμε να εμφανίζονται ολοένα και πιο έντονα μέσα στο σχολείο;
Η νέα αυτή «κανονικότητα» προκαλεί στην εκπαιδευτική κοινότητα ερωτήματα για την αλλαγή που αδιαμφισβήτητα έχει συντελεστεί.
Το τεύχος αυτό είναι μια απόπειρα για να την ψηλαφήσουμε.
Editorial 66
Στην εποχή της γρήγορης εναλλαγής εικόνων, πληροφοριών και δεδομένων, η εκπαιδευτική κοινότητα αναζητά τρόπους προσαρμογής και αξιοποίησης των νέων συνθηκών. Στη διεθνή βιβλιογραφία πληθαίνουν οι μελέτες για τη σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα, αυτή που διαμορφώνεται μετά την καραντίνα και τις δύσκολες υγειονομικές συνθήκες. Μέσα στη «νέα σχολική τάξη», με εκπαιδευτικούς και μαθητές να προσπαθούν να ενταχθούν σε μια καινούργια κανονικότητα, έχει ενδιαφέρον να κάνουμε μια παύση και να ασχοληθούμε με τη Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης. Η Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης εξερευνά και αναλύει το γιατί των εκπαιδευτικών πρακτικών.
Κάπως έτσι, στο παρόν τεύχος του Δελτίου Εκπαιδευτικού Προβληματισμού και Επικοινωνίας στρέψαμε το βλέμμα στην αρχή, στην αγάπη για τη γνώση, θέλοντας να ανοίξουμε μια χαραμάδα για ένα φιλοσοφικό διάλογο μέσα στη σχολική τάξη. Ο Kant υποστήριζε πως δε μπορούμε να διδάξουμε τη φιλοσοφία αλλά μόνο το φιλοσοφείν. Μήπως αυτή η αγάπη για τη γνώση δεν είναι και η κινητήριος δύναμη όλων των επιστημών;
Editorial 65
Πολλά έχουν αλλάξει τον τελευταίο χρόνο στη ζωή μας. Η πρωτόγνωρη για την εποχή μας πανδημία μάς υποχρέωσε να αλλάξουμε τρόπο ζωής και να δοκιμάσουμε -μαζί με τις αντοχές μας- νέες πρακτικές σε όλα τα επίπεδα.
Μεταξύ των τομέων που έχουν ιδιαιτέρως πληγεί από την όλη κατάσταση είναι και ο πολιτισμός και -ειδικότερα- τα μουσεία. Σύμφωνα με έκθεση του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων, που δημοσιεύθηκε το φθινόπωρο, περίπου το 95% όλων των μουσείων και εκθεσιακών κέντρων παγκοσμίως επλήγη από τα μέτρα κατά της πανδημίας. Το lockdown λόγω Covid 19 διέκοψε τις δραστηριότητες των μουσείων, προκάλεσε μείωση των εσόδων από τα εισιτήρια και υπάρχει έντονη ανησυχία για το μέλλον πολλών από αυτά.
Ωστόσο, είμαστε μάρτυρες μιας νέας πραγματικότητας και σε αυτόν τον τομέα. Παρόλα τα προβλήματα που περιγράψαμε, τα μουσεία στήριξαν το κοινό που έμεινε στο σπίτι, αύξησαν τις υπηρεσίες τους και μας έδωσαν τη δυνατότητα να περιηγηθούμε εικονικά τους χώρους και εκθέσεις μεγάλων κυρίως μουσείων του εξωτερικού. Η ψηφιακή αυτή στροφή είναι γεγονός και τα μουσεία καλούνται να ισορροπήσουν μεταξύ πραγματικού και ψηφιακού.
Στο παρόν τεύχος του Δελτίου Εκπαιδευτικού Προβληματισμού και Επικοινωνίας στο πλαίσιο του αφιερώματος για τη μη τυπική εκπαίδευση ασχοληθήκαμε με τη μουσειακή αγωγή και εκπαίδευση, θέλοντας να φωτίσουμε τον ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν τα μουσεία στην εκπαίδευση της νέας γενιάς.
Editorial 64
Οι θεωρίες μαθησιακής αξιολόγησης έχουν, τις τελευταίες δεκαετίες, φωτίσει ιδιαίτερα την αυτοαξιολόγηση: την ικανότητα, δηλαδή, ενός μαθητή να εντοπίζει και να λαμβάνει υπόψη την πρόοδο που σημειώνει σε σχέση με τη δική του πρότερη επίδοση. Το σημαντικότερο, συμπληρωματικό χαρακτηριστικό της Εκπαίδευσης, δηλαδή της συστηματικής, θεσπισμένης πλαισίωσης της μάθησης, είναι ότι δίνει στον κάθε μαθητή την ευκαιρία να βάλει «ορόσημα» προόδου στο προσωπικό του «μονοπάτι» βλέποντας, πλάι του, τα «μονοπάτια» των συμμαθητών του. Οι παράλληλες και κάποτε συγκλίνουσες ή αποκλίνουσες πορείες επίδοσης που χαράζονται, βοηθούν τους μαθητές να αξιολογήσουν την πρόοδό τους σε σχέση με ένα σύνολο: να εμπνευστούν, να κινητοποιηθούν, να νιώσουν τη χαρά της κοινής προσπάθειας, να διαπραγματευτούν την εμπειρία επιτυχιών και απογοητεύσεων…
Μια τέτοια δυνατότητα αξιολόγησης, που κερδίζει σε απήχηση στους μαθητικούς πληθυσμούς τα τελευταία χρόνια, δίνουν οι μαθητικοί διαγωνισμοί. Ειδικότερα, παρέχουν στα παιδιά ένα βήμα έκφρασης των δυνατοτήτων τους έξω από τα «καθημερινά» και «σχολικά» δεδομένα της αξιολόγησης όπως γίνεται σε μια τάξη. Οι μαθητές μετρούν την προσωπική τους επίδοση και τη σταθμίζουν σε σχέση με το μαθητικό σύνολο σε αντικείμενα για τα οποία έχουν αυξημένο προσωπικό ενδιαφέρον και άρα κίνητρο επιτυχίας. Και τα χαμόγελά τους, όταν βγαίνουν από τις αίθουσες διαγωνισμών, είναι εκείνη η εκδήλωση που κεντρίζει το ενδιαφέρον όσων αγαπούμε την Εκπαίδευση.
Στο παρόν τεύχος, οι μαθητικοί διαγωνισμοί προσεγγίζονται μέσα από ελληνόγλωσσα και αγγλόγλωσσα άρθρα, τα οποία παρουσιάζουν τα πλεονεκτήματα της συμμετοχής σε τέτοιες διοργανώσεις.
Editorial 63
Δεν είναι λίγες οι φορές που ακούμε να επαναλαμβάνεται η άποψη ότι η οργάνωση της εκπαίδευσης στην Ελλάδα είναι άρτια, αποτελεσματική και δεν χρειάζεται βελτιώσεις. Η άποψη αυτή επιχειρείται να θεμελιωθεί στο γεγονός ότι πολλοί απόφοιτοι των πανεπιστημίων μας στελεχώνουν, χρόνια τώρα, πανεπιστημιακά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα του εξωτερικού, στα οποία μάλιστα διακρίνονται και διαπρέπουν. Παραλείπουν, ωστόσο, να διευκρινίσουν ότι πρόκειται για περιορισμένο αριθμό επιστημόνων σε σχέση με το πλήθος των εκπαιδευομένων. Πρόκειται για έναν ισχυρισμό, ο οποίος τελικά δεν επιβεβαιώνεται από τα υπάρχοντα τεκμήρια. Γι’ αυτό και οδηγεί σε μια αυθαίρετη γενίκευση που θέλει τους Έλληνες μαθητές ως ιδιαίτερα προικισμένους. Τα αποτελέσματα PISA 2018 κάνουν τον ισχυρισμό να μοιάζει αποδυναμωμένος. Δείχνουν ότι οι επιδόσεις των Ελλήνων μαθητών, με εξαίρεση όσους φοίτησαν σε ιδιωτικά σχολεία, ήταν ιδιαίτερα χαμηλές και κυμάνθηκαν κάτω του μέσου όρου. Με άλλα λόγια, διαπιστώθηκε ότι οι Έλληνες μαθητές σε σχέση με εκείνους των άλλων χωρών υστερούν σε βασικές δεξιότητες. Η συντήρηση, λοιπόν, μιας τέτοιας ψευδαίσθησης μόνο κακό μπορεί να κάνει διότι δεν θα μας αφήσει να δούμε κατάματα τα προβλήματα, ώστε να τα αντιμετωπίσουμε, να σπάσουμε τα στεγανά και να υιοθετήσουμε τις απαραίτητες αναπροσαρμογές του συστήματος
Για πρώτη φορά στην ιστορία της Αρχιτεκτονικής, ο Aldo Van Eyck το 1941 προσθέτει στα μέχρι τότε «καθαρά» αρχιτεκτονικά σχέδια σχολείων κάτι το απροσδόκητο: δασκάλους και παιδιά. Η τομή αυτή, εκτός από αισθητική, είναι και σημειολογική. Έγκειται στην πρωτότυπη τότε, κυρίαρχη πλέον, ιδέα ότι ο χώρος είναι ένα κοινωνικό προϊόν που υπηρετεί συγκεκριμένες ανάγκες και προβάλλει συγκεκριμένες αξίες των εμπλεκόμενων στη λειτουργία του. Η σχολική εκπαίδευση, λοιπόν, αποκτά μία ακόμη διάσταση: Ο δάσκαλος και ο μαθητής αντιλαμβάνονται τη λογική ενός χώρου, αλλά δεν περιορίζονται σε αυτή. Ο χώρος οδηγεί τη σκέψη τους, αλλά δεν την περιχαρακώνει.
Τι σημαίνει, επομένως, να σχεδιάζεις ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον; Ποιες είναι εκείνες οι παράμετροι που ορίζουν τη σκέψη ενός αρχιτέκτονα; Και συμπληρωματικά: Τι σημαίνει να αντιλαμβάνεσαι την παιδαγωγική λειτουργία του χώρου; Ποιες είναι οι ευκαιρίες αξιοποίησής του ως μέσο στήριξης μιας παιδαγωγικής λογικής;
Στο παρόν τεύχος, αρχιτέκτονες και θεωρητικοί της Εκπαίδευσης απαντούν στα καίρια αυτά ερωτήματα και φωτίζουν λογικές που είτε κυριαρχούν στο παρόν, είτε κεντρίζουν το ενδιαφέρον για τις προοπτικές του μέλλοντος.
Μελέτες αποδεικνύουν ότι τα ποσοστά των συστηματικών αναγνωστών μειώνονται και η καθημερινή ενασχόληση των νέων με τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας έχει μειώσει σημαντικά το ενδιαφέρον τους για ανάγνωση εξωσχολικών βιβλίων. Το καλό βιβλίο, όμως, αποτελεί αναμφισβήτητα αξία διαχρονική που προάγει την πνευματική, ηθική και πολιτιστική στάθμη της κοινωνίας.
Πρέπει, λοιπόν, η προσπάθεια όλων των θεσμών που εμπλέκονται στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών να είναι συστηματική και αδιάκοπη, αποσκοπώντας στην εξοικείωσή τους με την ανάγνωση και στη σταδιακή εδραίωση μιας φιλικής σχέσης με το βιβλίο.
Το Δελτίο Εκπαιδευτικού Προβληματισμού και Επικοινωνίας της Σχολής μας μετέχει ενεργά σε αυτόν τον προβληματισμό και τον διάλογο. Στο τεύχος αυτό, δίνει βήμα σε σημαντικούς ανθρώπους της εγχώριας και διεθνούς σκηνής των γραμμάτων και του βιβλίου, ώστε έστω λίγη από την αγάπη τους για την ανάγνωση, να περάσει και στη δική μας σκέψη.
Editorial 60
Η σχέση του μαθητή με το Θέατρο ξεκινά σε πολύ μικρή ηλικία. Συνήθως, στην πρώτη παράσταση του Παιδικού Σταθμού ή του Νηπιαγωγείου. Έκτοτε, αλλεπάλληλες σχολικές παραστάσεις, συνήθως σε εθνικές επετείους, μονοπωλούν τη σχέση του αυτή. Καθώς τα χρόνια περνούν, η συμμετοχή στις σχολικές παραστάσεις μετατρέπεται σε υποχρέωση ή ετήσια συνήθεια. Η ντροπή και ο φόβος για τη δημόσια έκθεση αυξάνεται γεωμετρικά και η οργάνωση της παράστασης αποτελεί –συχνά– αγγαρεία για τους εκπαιδευτικούς, χωρίς, ωστόσο, να απουσιάζουν περιπτώσεις μαθητών που «διψούν» για την επαφή τους με τη σκηνή και φωτισμένων εκπαιδευτικών που με κόπο και όρεξη δημιουργούν εξαιρετικές παραστάσεις. Παράλληλα, χωρίς καμία πρακτική σύνδεση, ο μαθητής διδάσκεται, στο πλαίσιο των μαθημάτων του, για το Θέατρο και τις πτυχές του, την αξία του, την ιστορία του κ.ά. με αποκορύφωμα την επαφή του με το αρχαίο δράμα και το αρχαίο θεατρικό κείμενο τόσο στο Γυμνάσιο όσο και στο Λύκειο.
Στον αντίποδα όλων αυτών, έρευνες και μελέτες ανά τον κόσμο, εδώ και πάρα πολλά χρόνια, αναδεικνύουν και τεκμηριώνουν επιστημονικά την αξία του Θεάτρου στην Εκπαίδευση, παρέχοντας την κατάλληλη γνώση και προτείνοντας τρόπους δράσης.
Δεν έχει φθάσει άραγε η ώρα να ενσωματωθεί το Θέατρο και η Θεατρική Αγωγή με πιο οργανωμένο, παιδαγωγικά τεκμηριωμένο και, κυρίως, πιο δημιουργικό τρόπο στο αναλυτικό μας πρόγραμμα, ώστε από έναν άχαρο και υποχρεωτικό χαρακτήρα που τώρα συντηρεί να μετατραπεί σε μια δημιουργική έκφανση της σχολικής ζωής και πραγματικότητας;
Editorial 59
Σύμφωνα με τη Unicef, ένα σχολείο φιλικό προς τα παιδιά παρέχει στους μαθητές ασφάλεια σωματική, συναισθηματική και ψυχολογική. Είναι πολύ σημαντικό για τα παιδιά να αισθάνονται ότι ζουν και λειτουργούν σε ένα προστατευμένο, όχι προστατευτικό, περιβάλλον, όπου τους παρέχονται ερεθίσματα και εφόδια χρήσιμα για το μέλλον τους. Καθοριστική στη δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών είναι η συμβολή των καθηγητών, καθώς από αυτούς εξαρτάται η εμπλοκή όλων των μαθητών στη μαθησιακή διαδικασία, αλλά και της οικογένειας, η οποία στηρίζει και συμμετέχει σε αυτήν την τόσο σημαντική για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών πορεία. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η συνεργασία αυτών των δύο φορέων αγωγής είναι απαραίτητη, προκειμένου η νέα γενιά να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του μέλλοντος και να επιφέρει την ισορροπία σε έναν πλανήτη που κινδυνεύει.
Editorial 58
Ενώ οι βιολογικές ανάγκες των μαθητών ανά τον κόσμο είναι ίδιες, οι εκπαιδευτικές τους ανάγκες διαφέρουν και επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες που αφορούν κάθε τόπο και κάθε κοινωνική πραγματικότητα. Δεν μπορούμε, συνεπώς, να φανταστούμε μια «παγκοσμιοποιημένη εκπαίδευση». Κάθε χώρα έχει το δικό της εκπαιδευτικό σύστημα και τη δική της προσέγγιση ή πολιτική στα θέματα της Παιδείας. Οφείλουν, ωστόσο, η εκπαιδευτική κοινότητα και τα μέλη της, να βρουν κοινά σημεία, να εντοπίσουν τις θεμελιώδεις εκπαιδευτικές ανάγκες οι οποίες παραμένουν ίδιες και να συνεργαστούν σοβαρά, ώστε να είναι σε θέση να λύνουν κοινά εκπαιδευτικά προβλήματα και να βελτιώνουν συνεχώς τη διαδικασία της μάθησης.
Για όλα τα παραπάνω χρειάζεται μια κοινή αφετηρία.
Ο Άγγλος συγγραφέας Άρθουρ Κλαρκ είχε πει: “If children have interest then education happens” («όταν τα παιδιά έχουν ενδιαφέρον, η εκπαίδευση συμβαίνει»). Είναι δύσκολο να διαφωνήσει κάποιος με αυτήν την άποψη, ειδικά αν σκεφτεί και πώς λειτουργεί ο ίδιος του εαυτός.
Η πρόκληση του ενδιαφέροντος του μαθητή μπορεί να είναι η παγκόσμια «σταθερά» πάνω στην οποία θα πρέπει να επενδύσει κάθε χώρα που βλέπει σοβαρά το ζήτημα της εκπαίδευσης.
Editorial 57
Στα 27 χρόνια αδιάλειπτης παρουσίας του στη ζωή της σχολικής μας κοινότητας, το Δελτίο άλλαξε δύο φορές μορφή, ανταποκρινόμενο στις εξελίξεις και τις αλλαγές που υπαγόρευε κάθε φορά η εποχή αλλά και οι νέες ανάγκες της σχολικής μας ζωής. Από το τεύχος 49 (Φθινόπωρο-Χειμώνας 2012) το Δελτίο απέκτησε ηλεκτρονική μορφή (pdf), καθώς επιθυμία όλων μας ήταν να είναι εύκολα προσβάσιμο από όλα τα μέλη της ευρύτερης εκπαιδευτικής κοινότητας. Πάντοτε, όμως, διατηρούσε τον χαρακτήρα του εντύπου, αποκλειστικά μέχρι το 2014, σε περιορισμένα αντίτυπα έκτοτε.
Η επόμενη μεγάλη αλλαγή του Δελτίου είναι να κυκλοφορεί αποκλειστικά σε μορφή ηλεκτρονικού περιοδικού ως ένας δυναμικός ιστότοπος. Με τη μορφή αυτή, θα αποτελεί πλέον μέσο ανταλλαγής απόψεων και κατάθεσης γνωμών χωρίς τους περιορισμούς που υπαγορεύει η έντυπη μορφή και –το κυριότερο- με τη δυνατότητα άμεσης και έγκαιρης δημοσίευσης. Η έννοια του τεύχους παραμένει χωρίς όμως να είναι δεσμευτική. Έτσι, τα βασικά μέρη που συνθέτουν ένα πλήρες τεύχος (σημείωμα σύνταξης, αφιέρωμα, θέματα και απόψεις, και επιλογές) θα τα ξανασυναντήσουμε στον νέο αυτόν ιστότοπο είτε οργανωμένα στην κατηγορία ΤΕΥΧΗ είτε πιο «ελεύθερα» σε διάφορα σημεία, με την κεντρική σελίδα να περιέχει πάντα όλη την ύλη του τελευταίου τεύχους, ώστε να είναι η πιο άμεσα προσβάσιμη. Παράλληλα, δίνεται και η δυνατότητα πρόσβασης και στα παλαιότερα τεύχη, καθώς αποτελεί βασική επιδίωξή μας τόσο η αξιοποίηση αυτού του πολύ πλούσιου υλικού όσο και η αρχειοθέτησή του.
Από την πλούσια ιστορία του Δελτίου κρατάμε άθικτες τις βασικές αρχές: τον παιδαγωγικό και ενημερωτικό χαρακτήρα του, την έμφαση στην προσέγγιση θεμάτων που απασχολούν την ευρύτερη εκπαιδευτική κοινότητα. Ταυτόχρονα, όμως, αλλάζουμε: εισάγουμε νέες θεματικές, ανανεώνουμε τη μορφή και το περιεχόμενό του, και αντί να το τοποθετούμε στις βιβλιοθήκες, το αναρτούμε σε αυτό το σπουδαίο, δημοκρατικό και μοναδικό σε δύναμη σύγχρονο μέσο επικοινωνίας: το Διαδίκτυο.