Η σχετικότητα της γνώσης δεν είναι ελάττωμα αλλά αρετή

veis

Απευθύνω θερμές ευχαριστίες στη Γενική Διεύθυνση και βεβαίως στο Σύλλογο των Καθηγητών του Λυκείου της Σχολής Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου που είχαν την καλοσύνη να με προσκαλέσουν στην Τελετή Αποφοίτησης των τελειόφοιτων μαθητών του σχολικού έτους 2022-2023.

Έχω τονίσει και άλλοτε ότι ανήκω σ’ εκείνους που εξακολουθούν να πιστεύουν σταθερά ότι η ποίηση δεν είναι κατ´ ανάγκην παιδί της ταραγμένης ή μη εποχής της. Φρονώ μάλιστα ότι ως η κατ’ εξοχήν τέχνη του επαΐοντος –να υπογραμμίσω εδώ τον οξυδερκή ορισμό του Γουάλας Στήβενς «Poetry is the scholar’ s art»–  η ποίηση θα συνεχίσει και στα χρόνια που έρχονται να εκλύει οραματική σοφία, ανατέμνοντας και αναδιανέμοντας τη σκληρή ύλη της πραγματικότητας που μας περιβάλλει ενίοτε τόσο ασφυκτικά. Η ποιητική γραφή θα εξακολουθήσει να ασκεί το θεμελιώδες, σύμφυτο με τον εαυτό της προνόμιο, δηλαδή να προπορεύεται και να προβλέπει ή να προσβλέπει στα νέα τοπία του ανθρώπου. 

Η φαντασία, ισχυρίζομαι, δεν είναι απλώς «η μαιτρέσα του κόσμου», όπως ισχυρίστηκε με έμφαση ο Πασκάλ, αλλά το στήριγμα και η αναβάθμιση ταυτόχρονα του ίδιου του κοσμοειδώλου. Στην εξαιρετικά δίσημη αυτή χρονική συγκυρία, όπου ο κόσμος, ηλεκτρονικά τουλάχιστον συρρικνώνεται, γίνεται ένα δυναμικό χωριό επικοινωνίας, η ποίηση αναλαμβάνει, ως εκ των πραγμάτων, το πρόσθετο βάρος να μεγαλώσει αντίθετα τον κόσμο, να τον διευρύνει εννοιολογικά, να του δώσει εντέλει την ορθή του διάσταση, δρώντας ως το κατ’ εξοχήν αντίβαρο στη μονοδιάστατη αγωγή των προσώπων ή των α-προσώπων.  Η πανάρχαια και βέβαια αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής ποίησης εγγυάται μεταξύ άλλων, ότι πέρα από την εμπειρία των αισθήσεων θα υπάρχει πάντα ακέραιη και ακαινοτόμητη η εμπειρία του Ποιητικού Νου, που έχει το χάρισμα να καταργεί είδωλα και ψεύδη φαινομένων, ό,τι δηλαδή είθισται να αποκαλείται με τον πλέον επιπόλαιο τρόπο «αξιωματικός ρεαλισμός». Είμαι πεπεισμένος ότι όσο ο κόσμος θα δείχνει απερίφραστα ότι διακατέχεται από τάσεις αυτοκαταστροφής, τόσο ανάστροφα θα δρα η ποίηση, ως τάση δηλαδή συντήρησης και επιβίωσης και αφαλκίδευτης αυτοεπιβεβαίωσης του ανθρώπινου παράγοντα, που επιμένει να αντιστρατεύεται στον εξανδραποδισμό του. 

Η μεταφορά, αυτή η σημαίνουσα ρηματική τάξη, που ουσιώνει και στοιχειώνει μαζί την ποίηση, θα δίνει όλο και περισσότερα εχέγγυα διατήρησης της παμπάλαιας ισορροπίας, ότι δηλαδή το φαντασιακό υπάρχει στο βαθμό που υπάρχει ζωή στον πλανήτη Γη. Πάνω από τις θανάσιμα γραφικές κάποτε παραστάσεις της φαινομενολογίας του κόσμου, θα υπάρχει πάντοτε μέσω της ποιήσεως η μεγάλη δυνατότητα της διαστολής της συνείδησης, της ικανότητας δηλαδή να παραμείνουμε λειτουργικοί σε δεύτερο βαθμό θέασης. Αναμφίβολα η ποίηση θα εξακολουθεί να ενεργεί παλίντροπα — από τη μια θα την έλκει και θα την ελκύει ο πόλος του πραγματικού και ό,τι αυτό μπορεί ενδεχομένως να σημαίνει, κι από την άλλη θα τη διεγείρει το φαντασιακό με όλη τη δυναμική του.

Στο αναμφισβήτητο χάος που είναι έτοιμο ανά πάσα στιγμή να ανοίξει μπροστά μας, χάος που υπονοούν και επαπειλούν μεταξύ άλλων οι πυρηνικοί εξοπλισμοί, με αφοπλιστική μάλιστα ειλικρίνεια, προοιωνίζοντας το βιολογικό μας τέλος, έρχεται η ποίηση αυτών των καιρών να μας βοηθήσει να δούμε με καθαρότερα μάτια την τάξη στη θέση της αταξίας, το ρυθμό στη θέση της αναρχίας και της αρρυθμίας. Οφείλουμε «μέσα από την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών», όπως ορίζει ο περίφημος καβαφικός στίχος, να διασφαλίσουμε την ποιητική διάσταση του κόσμου. Η ελευθερία της λεκτικής δράσης, η ρηματική συναλληλία προκαθορίζουν με τον τρόπο τους τη συναντίληψη των όντων. Αν πράγματι «μόνο η φαντασία και όχι η επινόηση είναι η υπέρτατη κυρίαρχος της τέχνης, όπως και της ζωής», όπως διατείνεται ο Τζόζεφ Κόνραντ, τότε οι ευθύνες μας για τη διατήρηση του δικαιώματος να ονειρευόμαστε μέσα στο δάσος των λέξεων είναι τώρα ιδιαίτερα αυξημένες.

Κλείνει ένας κύκλος σήμερα για όσες και όσους αποφοιτούν από το ιστορικό αυτό πλέον εκπαιδευτικό Ίδρυμα. Κι ανοίγει ένας άλλος. Ή μήπως o κύκλος της γνώσης, της αυτογνωσίας, της επιμόρφωσης αλλά και της πρωτοβάθμιας διακαλλιτεχνικής ενημέρωσης δεν κλείνει ποτέ; Νομίζω ότι η εύλογη απάντηση είναι, μα όχι, δεν κλείνει ποτέ. Θα μοιραστώ μαζί σας μια σκέψη ριζιμιά. Υποστηρίζει φρονώ την άποψή μου σε απόλυτο βαθμό.

Πλάτων, Απολογία του Σωκράτη, 21 δ, σε μετάφραση του φίλου μου Θοδωρή Σαμαρά:

«Αποχωρώντας, λοιπόν, σκεφτόμουν ότι απ΄ αυτόν τον άνθρωπο είμαι σοφότερος˙ γιατί, όπως δείχνουν τα πράγματα, κανένας από μας τους δύο δεν γνωρίζει τίποτε που δεν γνωρίζει τίποτε πραγματικά καλό, αλλά αυτός νομίζει ότι γνωρίζει, παρόλο που δεν γνωρίζει, ενώ εγώ, όπως ακριβώς δεν γνωρίζω, δεν νομίζω ότι γνωρίζω˙ φαίνεται λοιπόν ότι απ΄ αυτόν σε κάτι λίγο είμαι σοφώτερος, επειδή πράγματι αυτά που δεν γνωρίζω δεν νομίζω ότι τα γνωρίζω».

Και το πρωτότυπο:

«Πρός εμαυτόν δ΄ ουν απιών ελογιζόμην ὅτι τοῦτον μεν του ανθρώπου εγώ σοφώτερος ειμί. Κινδυνεύει μεν γαρ ημών ουδέτερος ουδέν καλόν καγαθόν ειδέναι, άλλ’, ούτος μεν οίεταί τι ειδέναι ουκ ειδώς, εγώ δε, ώσπερ ουν ουκ οίδα, ουδέ οίομαι. Έοικα γουν τούτου γε σμικρώ τινί αυτώ τούτω σοφώτερος οίμαι, ότι α μη οίδα ουδέ οίομαι ειδέναι».

Και πώς εδώ συναντά η σοφία της Άπω Ανατολής τον ημέτερο Σωκράτη.

«Να γνωρίζεις ότι δεν γνωρίζεις είναι η πραγματική σοφία. Να φαντάζεσαι ότι γνωρίζεις είναι σωστή αρρώστια. Όταν παραδεχτείς την αρρώστια μπορείς να θεραπευτείς. Συνετός είναι ο θεραπευμένος». Λάο Τσε Ταό Τε Τσινγκ, εισαγωγή, απόδοση, σχόλια, επίμετρο Γιώργος Αλεξάκης, εκδόσεις Σμίλη, Αθήνα, 1996, σελ. 98)

& ακόμη σε άλλη μετάφραση: 

«Αληθινή γνώση είναι η άγνοια. Το να πιστεύεις ότι ξέρεις, είναι αρρώστια. Πρώτα καταλαβαίνεις πως είσαι άρρωστος κι ύστερα ψάχνεις γιατρειά. Ο Σοφός είναι θεραπευτής του εαυτού του. Έχει από κάθε γνώση γιατρευτεί. Κι έτσι πραγματικά ακέραιος». Λάο Τσε Ταό Τε Τσινγκ, εισαγωγή, απόδοση: Μαίρη Μεταξά -Παξινού και Δημήτρης Χουλιαράκης, εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα, 2007, σελ. 161)

Να θυμίσω ότι ο Λάο Τσε κι Σωκράτης είναι παιδιά του ίδιου αιώνα.

Ας παραθέσω δύο ακόμη σύγχρονες μαρτυρίες, οι οποίες προεκτείνουν σαφώς τις συγκεκριμένες αποφάνσεις, τις οποίες προέβαλα εν τάχει, σεβόμενος το όριο του προκαθορισμένου χρόνου. Η πρώτη έχει κατά λέξη ως εξής: «Το ανθρώπινο ον είναι η θεμελιώδης μονάδα που υποστασιοποιεί το όραμα της ουτοπικής του ενέργειας. Εμείς οι ίδιοι έχουμε κληθεί, εμείς οι ίδιοι δεν γνωρίζουμε ακόμη αυτήν την αλήθεια και την τελειότητα αυτήν που γεννάται μέσα μας και μέσα στον κόσμο εν εξελίξει. Είμαστε ακόμη μέσα σε μια παραβολή του εαυτού μας, “ μέσα στην ωχρή προσποίηση”, μέσα στα σκότη του στιγμιαίως ζην» Φρανσίσκο Κοπελότι (1940-), «Ernst Bloch – II Terzo Evangelio e il suo Regno»: προοίμιο στο βιβλίο του Ernst Bloch,  Ateismo nel Cristianesimo, Feltrinelli Editore, Μιλάνο, 2005, σελ. 80)

 Παραθέτω αυτούσια και τη δεύτερη μαρτυρία: «Οι ψυχές μας περιέχουν στρώματα του μη-συνειδητού – ακόμη, του κρυμμένου μέλλοντος ολόκληρου του όντος˙ δεν είμαστε ακόμη αυτό που πραγματικά και ουσιωδώς είμαστε, και το ίδιο το σύμπαν δεν έχει ακόμη φθάσει στην ουσία του και στο κάλεσμά του. Αυτό που είναι η ουσία και το πεπρωμένο του σύμπαντος δεν είναι δυνατόν να επιβεβαιωθεί από την εμπειρική παρατήρηση και τους επιστημονικούς κανόνες. Όμως η φαντασία μας είναι ικανή να περικλείει τον κόσμο όπως μπορεί να είναι, αν και ακόμη δεν είναι». (Βλ. Λεστζέκ Κολακόφσκι  (1927 – 2009), Main Currents of Marxism, τόμος 1, μετάφραση P.S. Falla, Oxford University Press, 1981, σελ. 323).

Η ιδέα, Κυρίες και Κύριοι, ότι είναι δυνατόν να υφίσταται μια μονάδα ύπαρξης πριν από την υπόσταση του χρόνου φάνταζε τελείως απαράδεκτη, πριν μας ξεναγήσει στα νέα τοπία της η επιστήμη της Φυσικής. Στο πεδίο όμως των όσων προϋπήρξαν στο βρετανικό καταπίστευμα περί Σύμπαντος,  η εν λόγω σύλληψη θεωρήθηκε αστήρικτη, εφ΄ όσον ο χωρόχρονος εθεωρείτο από όλους τότε, και «δικαίως» όπως φρονούσαν, αδημιούργητος. Στην εποχή μας όμως η έκφραση «πέραν του χρόνου και του χώρου» μας περιμένει όχι μόνο στο πλαίσιο των θρησκευτικών, των μεταφυσικών αναλύσεων αλλά και στα μαθήματα της επίσημης Κοσμολογίας. Η μαθηματική θεωρία του Χάους, οι εξισώσεις της γενικής θεωρίας της Σχετικότητας και ιδιαίτερα της Κβαντομηχανικής διευρύνουν το γνωσιολογικό μας πεδίο κατά τρόπο επιστημονικό και εμφανώς επιδραστικό. Αυτά επισημαίνει ο ομότιμος καθηγητής Κλινικών νευροεπιστημών της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Tennessee Ανδρέας Παπανικολάου στο έργο του Μυστική Γνώση, μια επιστημονική προσέγγιση του θρησκευτικού, φιλοσοφικού και φαρμακογενούς μυστικισμού, που κυκλοφορήθηκε το 2021 από τις εκδόσεις του Gutenberg. Κι επισημαίνει ο ίδιος:  Έτσι ο Κόσμος ανακαλύπτεται. Αυτή τη φορά μας δείχνει όμως ότι τα μέρη και οι πτυχές, οι οποίες τον συγκροτούν δικαιώνουν τον Πλωτίνο. Η παραμικρή δηλαδή κίνηση, η οποία σημειώνεται αναντίρρητα εδώ, ενδέχεται να επιδράσει σε ένα άλλο μέρος της Γης τις καιρικές συνθήκες. Τα ανάλογα ισχύουν και στο πεδίο της σχέσης του πλανήτη μας και του Γαλαξία. Αυτό πάει να πει ότι κάτι που αφορά σε ένα χ σημείο του πλανήτη, στον οποίον μάθαμε να κατοικούμε μπορεί να αφορά μαθηματικά και σε κάποιο άλλο σημείο του Γαλαξία. Ήτοι έξω από τον χρόνο. Η κβαντική διαπλοκή επ’  ουδενί λόγω δικαιώνει τη μυστική γνώση αλλά επ΄ ουδενί ταυτοχρόνως την αποκλείει, όπως την αποκλείουν οι επιστημονικές θεωρίες του 19ου αιώνα, στις οποίες παραμένουν προσκολλημένοι οι περισσότεροι ζηλωτές της υλιστικής ή της Δημοκρίτειας κοσμοθεωρίας. Κι εδώ κλείνω με τις σκέψεις αυτές του Ανδρέα Παπανικολάου.  

Κατέβαλα κάθε προσπάθεια, Κυρίες και Κύριοι, αγαπητά παιδιά, για να καταδείξω, μέσα πάντα σε λίγα λεπτά της ώρας, ότι η σχετικότητα της γνώσης δεν είναι ελάττωμα αλλά αρετή. Η συνεχής αναζήτηση της βαθύτερης γνώσης των θεμάτων που μας απασχολούν συνιστά μέθοδο βίου στοχαστικού. Ό, τι ακριβώς έχει προνοήσει να σας εμπνεύσει με το προσήκον τακτ όλα αυτά τα χρόνια η Σχολή σας.

Θα σας προτείνω να θυμάστε τα τελευταία λόγια από τον περίφημο Κρατύλο, τον πλατωνικό διάλογο, όπου ο μαθητής περιμένει από τον Σωκράτη να συνεχίσει να μαθαίνει και να επανεξετάζει προσφιλή ζητήματα.

Ακούστε, σε μετάφραση του φίλου μου Γιώργου Κεντρωτή, πώς μιλούσαν μαθητές και δάσκαλοι τότε:

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Καλέ μου φίλε, όταν επιστρέψεις, θα σου δοθεί η ευκαιρία να μού την διδάξεις κι εμένα… διότι σήμερα σε βλέπω να ‘χεις ετοιμαστεί δια τας εξοχάς, όπου θα σε ξεπροβοδίσει ο φίλος μας ο Ερμογένης από ΄δω.

ΚΡΑΤΥΛΟΣ: Εν τάξει, Σωκράτη μου, όλα θα γίνουν! Αλλά μέχρι τότε προσπάθησε κι ελόγου σου, σε παρακαλώ, να εμβαθύνεις περισσότερο στα ζητήματα αυτά που είπαμε.

Ευχές για κάθε επιτυχία από καρδιάς.

Καλή αντάμωση !

 

 Ο κ. Γιώργος Βέης είναι πρέσβης επί τιμή και συγγραφέας. Το κείμενο αποτελεί ομιλία του στην Τελετή Αποφοίτησης του σχολικού έτους 2022-2023 των μαθητών του Λυκείου της Σχολής Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου.