Χαίρομαι ιδιαίτερα που βρίσκομαι απόψε μαζί σας, και είμαι πραγματικά συγκινημένος γιατί συμμετέχω σε αυτή τη μεγάλη στιγμή για τους νέους που αποφοιτούν σήμερα και παίρνουν το απολυτήριο της Σχολής Ι.Μ.Παναγιωτοπούλου. Είναι μια μεγάλη στιγμή, μια συγκινητική στιγμή για τους ίδιους και, πιστεύω, ακόμα πιο συγκινητική για τις οικογένειές τους. Επειδή και εμείς ζήσαμε την εμπειρία ως γονείς πριν από μια δεκαετία περίπου, σας διαβεβαιώ ότι συμμερίζομαι απόλυτα τη χαρά και τη συγκίνηση όλων σας.
Ο δρόμος της ζωής και της ενηλικίωσης για τους νέους που αποφοιτούν απόψε, αρχίζει με τους καλυτέρους οιωνούς ως προς την έως τώρα προετοιμασία τους, την εκπαίδευσή τους κατά τα δώδεκα χρόνια της διαδρομής σε αυτό το εξαιρετικό Σχολείο με την μακρά ιστορία και τη σημαντικότατη μαρτυρία στην ελληνική παιδεία. Και παρά την δοκιμασία της πανδημίας, που μας στερεί αυτό που θα ποθούσαμε όλοι μας για τα μετά την τελετή της αποφοίτησης, δεν παύει η στιγμή να είναι σημαντική.
Δεν θέλω να σας «συνθλίψω» με διάφορες φιλοσοφίες απόψε, γιατί, παρόλα όσα είπε ο Άλκης Παναγιωτόπουλος σήμερα στην εισαγωγή του, είμαι πολύ πιο απλός άνθρωπος από την εικόνα την οποία περιέγραψε. Απευθυνόμενος στους τελειοφοίτους της Σχολής, θα ήθελα μόνο τρία θέματα να θίξω, ως στοιχεία της τιμής που οφείλουμε να αποδώσουμε στην αποψινή βραδιά. Πρώτα, να πω δυο λόγια για το Σχολείο, έτσι όπως το προσέλαβα από την παιδική μου ηλικία, ακούγοντας γι’ αυτό από τον πατέρα μου και άλλους που το γνώριζαν∙ δεύτερο να αναφερθώ στην Ελληνική παιδεία που θεραπεύει αυτό το Σχολείο και τέλος να μιλήσω για την επέτειο που γιορτάζει η χώρα μας, η κοινωνία μας, το έθνος μας αυτόν τον χρόνο, τα διακόσια χρόνια της ελληνικής ελευθερίας.
Το Σχολείο τώρα λέγεται Σχολή Ι.Μ. Παναγιωτοπούλου, εγώ το άκουγα ως «Ελληνικόν Εκπαιδευτήριον Μακρή – Παναγιωτοπούλου». Ένα διάσημο Σχολείο, αποφοίτους του οποίου γνώρισα πολλούς και διακεκριμένους στη διαδρομή της ζωής μου, αλλά και πολύ σημαντικούς ανθρώπους που το υπηρέτησαν ως εκπαιδευτικοί, όπως ο μεγάλος ιστορικός Μιχαήλ Σακελλαρίου, συνάδελφος του πατέρα μου σε αυτό το Σχολείο στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής, ένας άνθρωπος που υπήρξε για μένα πρότυπο ζωής στην επιστήμη και στην έρευνα.
Άκουγα, λοιπόν, για το Σχολείο από τα παιδικά μου χρόνια, άκουγα για τον Ι.Μ. Παναγιωτόπουλο, τα βιβλία του οποίου άρχισα να διαβάζω από τα γυμνασιακά μου χρόνια. Αγαπούσα ιδιαίτερα το βιβλίο του «Η Κύπρος, ένα ταξίδι», το οποίο αποτελεί έναν θαυμάσιο τρόπο για να γνωρίσει κανείς την Κύπρο, ακόμα και για εμάς τους Κυπρίους. Λάτρευα, επίσης, από τα γυμνασιακά μου χρονιά τα «Δώδεκα κεφάλαια λυρικής γεωγραφίας», το βιβλίο για την Ευρώπη, που είναι και αυτό ένας πολύ μεγάλος δάσκαλος για την αυτοσυνειδησία που οφείλουμε να έχουμε ως μέλη της ελληνικής κοινωνίας και της ευρωπαϊκής οικογένειας.
Όμως, πέρα από αυτά, άκουγα και για τον Γεώργιο Ιωαννίδη, τον θρυλικό γυμνασιάρχη του Σχολείου, μεγάλο φιλόλογο, αλλά και άνθρωπο με πολλές ιδιορρυθμίες, ο οποίος ρύθμιζε τη ζωή του Σχολείου με τον δικό του τρόπο. Όλα αυτά συνθέτουν μια σημαντικότατη μαρτυρία Ελληνικής παιδείας η οποία συνδέθηκε με τη διαδρομή των εκατό τριάντα ετών του Σχολείου. Κατά καιρούς, όταν συναντούσα ανθρώπους για πρώτη φορά και άκουγαν το όνομά μου, θυμόντουσαν ότι είχαν έναν νεαρό Κύπριο καθηγητή με αυτό το όνομα στο Σχολείο τους και άκουγα και από αυτούς τη δική τους μαρτυρία για το Ελληνικό Εκπαιδευτήριο, τη Σχολή Παναγιωτοπούλου. Αυτό με έκανε πραγματικά να αισθάνομαι μεγάλη οικειότητα, χωρίς να έχω κάποια ιδιαίτερη εμπλοκή με το Σχολείο πέραν της φιλίας μου με τον Άλκη Παναγιωτόπουλο. Και τούτο, γιατί έπαιρνα την ζωντανή μαρτυρία του πόσο σημαντική εστία Ελληνικής παιδείας και ως εκ τούτου πόσο σπουδαίο για την Ελληνική κοινωνία υπήρξε το σχολείο. Γι’ αυτό, αγαπητοί αποφοιτούντες τελειόφοιτοι, απόψε αισθάνομαι ιδιαίτερη χαρά που μπορώ να σας απευθύνω και εγώ δυο λόγια αποχαιρετισμού αυτή την εξαιρετική στιγμή της ζωής σας.
Το Σχολείο από το οποίο αποφοιτήσατε είναι σημαντικό, ακριβώς γιατί θεράπευσε την Ελληνική παιδεία, γιατί σας δίδαξε καλά γράμματα.
Αλλά, τι είναι Ελληνική παιδεία; Συχνά μιλούμε για την εκπαίδευση, για την ανάγκη της ενίσχυσης της παιδείας. Τι εννοούμε με αυτό; Η εντύπωση που έχω είναι ότι η έννοια παραμένει ή/και γίνεται πολλές φορές όχι μόνον ασαφής, αλλά και συγκεχυμένη, γιατί τείνουμε να συγχέουμε την τεχνική με την ουσία. Παιδεία, και μάλιστα Ελληνική παιδεία δεν είναι ούτε οι δεξιότητες ούτε όλα όσα τεχνολογικής φύσεως μάθατε φέτος με την τηλεκπαίδευση, αποδεικνύοντας ότι τις δεξιότητες τις κατέχετε. Παιδεία και μάλιστα Ελληνική, όπως και η παιδεία κάθε λαού, είναι κυρίως η καλλιέργεια της γλώσσας, εν προκειμένω της Ελληνικής. Η επάρκεια στη χρήση της, γραπτή και προφορική, και η γνωριμία με το πνευματικό κεκτημένο που εκφράστηκε μέσω της γλώσσας, αυτό είναι παιδεία. Χωρίς αυτά δεν διαθέτουμε παιδεία.
Επειδή η γλώσσα μας περνά ένα στάδιο δυσκολιών, με φοβερές πιέσεις από τα διάφορα φαινόμενα και εκδηλώσεις της παγκοσμιότητας, από τις απεριόριστες δυνατότητες της σύγχρονης τεχνολογίας, ψηφιακής και άλλης, που επιβάλλουν στοιχεία ισοπέδωσης στον παγκόσμιο πολιτισμό είναι κρίσιμο, αν θέλουμε να επιβιώσει η γλώσσα μας και η κοινωνία μας μαζί της, να περιφρουρηθεί η ελληνική γλώσσα και η πνευματική δημιουργία που εκφράστηκε μέσω αυτής, δηλαδή να προστατευτεί η παιδεία με την έννοια του πνευματικού πολιτισμού του τόπου. Γιατί, σκεφτείτε ποιος είναι ο λόγος ύπαρξης της Ελλάδας αν χάσει αυτό το πολυτιμότατο αγαθό που την προσδιορίζει δηλαδή την ελληνική γλώσσα; Αν το σκεφτεί κανείς σε αυτό το επίπεδο, καταλαβαίνει πόσο μεγάλη είναι η ανάγκη να έχουμε επίγνωση του προβλήματος, ώστε να μπορέσουμε να αναμετρηθούμε επιτυχώς μαζί του αξιοποιώντας και τις δυνατότητες της τεχνολογίας, αλλά συγχρόνως και αναγνωρίζοντας την προσφορά εστιών της Ελληνικής παιδείας, όπως είναι το συγκεκριμένο Σχολείο, στη διαφύλαξη της προοπτικής του μέλλοντος της παιδείας και της κοινωνίας μας δια της καλλιέργειας της Ελληνικής γλώσσας.
Είμαι βέβαιος ότι το Σχολείο, που φέρει το όνομα του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου, αυτό το έργο το έχει επιτελέσει, το επιτελεί ακόμα και θα εξακολουθήσει να το επιτελεί. Απευθύνοντας αυτά τα λόγια απόψε στους αποφοίτους, αισθάνομαι ότι εκφράζω πιθανώς το αυτονόητο. Όμως, καλό είναι να έχουμε επίγνωση των δυσκολιών, αλλά και των προοπτικών, για να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε στις πολλαπλές προκλήσεις. Η Σχολή Ι.Μ. Παναγιωτοπούλου, λοιπόν, ήταν και πρέπει να παραμείνει μια δημιουργική εστία μαρτυρίας της Ελληνικής γλώσσας και της Ελληνικής παιδείας στην κοινωνία μας, ως ένα μόνιμο στοιχείο αναφοράς για την εξασφάλιση του μέλλοντος μας. Αυτό θα διασφαλίσει το μέλλον και όχι οι αλλεπάλληλες, θα τολμήσω να πω, εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις που σκοπεύουν κυρίως στο να μειώσουν τον φόρτο εργασίας και το φορτίο της παιδείας των παιδιών. Η δουλειά των παιδιών και η δουλειά των εκπαιδευτικών είναι να σηκώνουν αυτό το φορτίο, γιατί χωρίς το φορτίο μιας μακράς πνευματικής παρακαταθήκης παιδεία δεν υπάρχει.
Παράλληλα, αγαπητοί τελειόφοιτοι, η χρονιά της αποφοίτησής σας είναι ξεχωριστή γιατί το Απολυτήριό σας θα φέρει τη χρονολογία 2021 και σας ζηλεύω γι’ αυτό. Θα φέρει τη χρονολογία της διακοσιοστής επετείου του ξεσηκωμού των Ελλήνων για την ελευθερία και αυτό εγγράφει μια σημαντική υποθήκη και για εσάς. Τοποθετεί στο προσκήνιο της σκέψης και επικεφαλής των αξιών σας την αξία της ελευθερίας και την προσήλωση σε αυτήν ως το άλλο ανεκτίμητο κεκτημένο της ελληνικής κοινωνίας, πλάι στο κεκτημένο της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής παιδείας. Ακούμε πάρα πολλά για την επέτειο τη φετινή χρονιά και παρόλη την ανησυχία που είχα μέσα μου ότι υπήρχε κίνδυνος, αντί να γιορτάσουμε και να τιμήσουμε αυτό το πραγματικά ανεκτίμητο γεγονός, το θάρρος και τη βούληση με τα οποία οι Έλληνες πριν δυο αιώνες διεκδίκησαν την ελευθερία τους μετά από πολλούς αιώνες δουλείας, θα αρχίζαμε την συνήθη αυτομαστίγωση με την αναμόχλευση των αρνητικών πλευρών που πάντα υπάρχουν στις υποθέσεις των ανθρώπων από την ίδια την φύση των ανθρωπίνων πραγμάτων. Ευτυχώς φέτος ακούμε μεν για τους εμφυλίους της Επανάστασης που είναι στοιχείο ενδημικό όλων των επαναστάσεων, αλλά ακούμε και για τα μεγάλα επιτεύγματα:
Πρώτα-πρώτα το θάρρος και τη βούληση -σε μια εποχή καταστολής των κινημάτων για την ελευθερία σε ολόκληρη την Ευρώπη – των Ελλήνων να αισθανθούν ότι είχε έλθει το πλήρωμα του χρόνου για να τολμήσουν την επανάστασή τους και να μπορέσουν, παρά τις αντιξοότητες, τις δυσκολίες και τις αποτυχίες σε πολλά σημεία και των ιδίων, όπως οι εμφύλιοι της επανάστασης, να κρατήσουν τον αγώνα ζωντανό για δέκα χρόνια και να τον καταστήσουν διεθνές διπλωματικό ζήτημα – the Greek Question, το Ελληνικό Ζήτημα, όπως έγινε γνωστό εκείνη την εποχή – και να κατορθώσουν κάτι που το 1800, ακόμη και το 1821 θα φαινόταν απολύτως αδιανόητο: να δημιουργηθεί ένα καινούριο, ανεξάρτητο, κυρίαρχο εθνικό κράτος μέσα στην Ευρώπη της Παλινόρθωσης. Η Παλινόρθωση, με ισχυρές δυνάμεις καταστολής, επεδίωκε την επαναφορά της διεθνούς και εσωτερικής τάξεως πραγμάτων στη Ευρώπη που είχε ανατρέψει η Γαλλική Επανάσταση. Οι Έλληνες μπόρεσαν με τον αγώνα τους και τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου εθνικού κράτους να ανατρέψουν τα δεδομένα της Παλινόρθωσης και να αναζωογονήσουν την εποχή των επαναστάσεων, η οποία από το 1821 και το 1830, έτος της ελληνικής ανεξαρτησίας, ξαναμπαίνει σε μια δυναμική τροχιά που θα καταλήξει στην άνοιξη των Ευρωπαϊκών λαών του 1848, δηλαδή στην τελική ανατροπή της απολυταρχίας σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Όλα αυτά υπήρξαν επιτεύγματα που συνδέονται με την Ελληνική Επανάσταση, με τους αγώνες των Ελλήνων, περιλαμβανομένων μάλιστα και των γυναικών, οι οποίες έπαιρναν τα δρεπάνια και αναχαίτιζαν τις δυνάμεις του Ιμπραήμ όταν επιχείρησαν να αποβιβαστούν στη Μάνη, στις μάχες της Βέργας και του Διρού.
Θα εκτιμήσουμε το επίτευγμα αν αναλογιστούμε ότι οι γείτονές μας οι Σέρβοι, οι οποίοι είχαν αρχίσει την εξέγερσή τους από το 1804 και με διαλείμματα αγωνίζονταν περίπου για 15 χρόνια για να επιτύχουν κάποιου είδους απαλλαγή από τον Οθωμανικό ζυγό, το 1831 κατάφεραν να επιτύχουν μόνο μια αυτόνομη ηγεμονία ενώ η Τουρκική σημαία εξακολούθησε να κυματίζει στο φρούριο του Βελιγραδίου μέχρι το 1878. Εδώ η Ελληνική σημαία άρχισε να κυματίζει στην Ακρόπολη, το τελευταίο φρούριο που παραδόθηκε από την οθωμανική φρουρά, από τον Μάρτιο του 1833. Όλα αυτά είναι σημαντικά για τον αυτοπροσδιορισμό και την αυτοσυνειδησία μας και αυτό που νομίζω τα κατέστησε δυνατά -μεταξύ πολλών άλλων παραγόντων- ήταν και η δύναμη της ψυχής, την οποία αντλούσαν οι Έλληνες από την Ελληνική παιδεία, καθώς και η δύναμη της ψυχής που εξίσου αντλούσαν οι Φιλέλληνες από την κληρονομιά των Ελληνικών γραμμάτων, για να υποστηρίξουν τους Έλληνες και να συμβάλουν στον αγώνα από την πρώτη στιγμή, όταν ξανάναψε ο σπινθήρας της ελευθέριας και των πολιτικών ελευθεριών και δικαιωμάτων στην Ευρώπη.
Όλα αυτά θυμούμαστε αυτό το χρόνο και όλα αυτά θα παραμείνουν για εσάς τους αποφοίτους της εφετινής χρονιάς κτήμα εσαεί λόγω της σημερινής ημερομηνίας, 1η Ιουλίου 2021, η οποία θα αναγράφεται στα Απολυτήριά σας.
Έχετε τις ευχές και τα συγχαρητήριά μου, γιατί εν μέσω πανδημίας και παρ’ όλες τις αντιξοότητες φτάσατε σε αυτή τη στιγμή της ελπίδας και της προοπτικής.
Συγχαρητήρια.
O κ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης είναι Ακαδημαϊκός, Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το κείμενο αποτελεί ομιλία του στην Τελετή Αποφοίτησης των μαθητών του Λυκείου της Σχολής Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου, την Πέμπτη, 1 Ιουλίου 2021.
