Καλησπέρα σας,
Ευχαριστώ πολύ για την πρόσκληση και χαίρομαι ιδιαιτέρως που είμαι εδώ απόψε. Θέλω καταρχάς να πω στα παιδιά ότι τους εύχομαι υγεία και κάθε επιτυχία. Δεν πρόκειται να μιλήσω για Φυσική, αλλά για το σήμερα, όπου η κατάσταση είναι δύσκολη και πρέπει όλοι να το συνειδητοποιήσουμε. Σε εποχές κρίσης και δυσκολίας πρέπει η αλήθεια να λέγεται όπως είναι. Κι όπως έλεγε ο Antonio Gramsci, «Η αλήθεια καμιά φορά είναι σκληρή».
Σήμερα είναι μια μέρα χαράς για τους μαθητές της Τρίτης Λυκείου που τελειώνουν έναν μεγάλο και σημαντικό κύκλο σπουδών και ανοίγουν τα φτερά τους για νέες κατακτήσεις στο σχολείο της ζωής. Πρέπει, όμως, να είναι και μια μέρα περισυλλογής και προβληματισμού για το τι μέλλει γενέσθαι. Ξέρετε, οι Commencements, οι Τελετές Αποφοίτησης στα πανεπιστήμια της Αμερικής, είναι μια ευκαιρία να κληθούν άνθρωποι να μιλήσουν για την εποχή τους. Για παράδειγμα, το 1946, στο Fulton, στο Missouri, ο Churchill, ο οποίος είχε μόλις κερδίσει τον πόλεμο αλλά έχασε τις εκλογές, χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τη φράση «iron curtain», λέγοντας ότι πέφτει στην ανατολική Ευρώπη το iron curtain. Το 1947, τον επόμενο χρόνο, ο George Marshall από την Harvard Yard στο Harvard, στο Cambridge της Μασαχουσέτης, μίλησε για το Marshall Plan, το οποίο ήρθε στην Ευρώπη και την άλλαξε. Και το 1978 ήμουν στο Harvard και ο Σολζενίτσιν έβγαλε έναν υπέροχο, θα έλεγα «εικονοκλαστικό» λόγο, γιατί είχε έρθει πριν δύο χρόνια στην Αμερική. Οι Τελετές Αποφοίτησης είναι, λοιπόν, μια ευκαιρία για προβληματισμό.
Κατ’ αρχάς, είναι λίγο περίεργο ότι το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα –και όχι μόνο– ζητάει από παιδιά ηλικίας 17-18 χρονών να αποφασίσουν τι θα κάνουν στο υπόλοιπο της ζωής τους, είτε ακολουθήσουν ακαδημαϊκή είτε επαγγελματική καριέρα. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ειδικά στην Ελλάδα ο επαγγελματικός προσανατολισμός είναι σχεδόν ανύπαρκτος, τα παιδιά στριμώχνονται μεταξύ των δικών τους φιλοδοξιών και των φιλοδοξιών του οικογενειακού περιβάλλοντος, οι οποίες δε συμπίπτουν αναγκαστικά. Υπάρχει, βέβαια, και η αγορά εργασίας που προσγειώνει ανώμαλα πολλές φορές τα όνειρα των νέων και περιχαρακώνει ακόμα περισσότερο τις επιλογές τους. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να δουλευτεί.
Σήμερα, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι σε όλο τον πλανήτη είναι πολλά. Διάβασα κάπου ότι ζούμε σε ένα παγκόσμιο φρενοκομείο. Κάθε μέρα συμβαίνουν πολλά γύρω μας, αλλά ειδικά στη χώρα μας όλα αυτά μεγιστοποιούνται λόγω πολλαπλών συγκυριών, που μας έχουν οδηγήσει σε μαρασμό.
Στον αντίποδα αυτής της ανθρωπιστικής κρίσης, στον επιστημονικό τομέα η ανθρωπότητα, κι εδώ είναι η μεγάλη αντίφαση, περνάει στο σύνολό της μια νέα αναγέννηση, έναν νέο διαφωτισμό, μέσα από τις απίστευτες ανακαλύψεις στις φυσικές επιστήμες και στις επιστήμες ζωής. Στην Ελλάδα, βέβαια, το θέμα της επιστήμης, της καινοτομίας και της αριστείας γενικότερα έχει δεχτεί τρομερά πυρά και δε φαίνεται να βρίσκεται στις άμεσες προτεραιότητες της πολιτείας. Μπορεί να έχει οξυνθεί τον τελευταίο καιρό, αλλά στη χώρα μας είναι διαχρονικό. Προσέξατε ότι είπα Ελλάδα με τη γεωγραφική έννοια και όχι Έλληνες, γιατί εκτός Ελλάδος οι Έλληνες βρίσκονται στις πρώτες γραμμές. Κι αυτό πρέπει λιγάκι να μας προβληματίσει και, κυρίως, πρέπει να προβληματίσει την κυβέρνηση. Οι ίδιοι άνθρωποι γεννιούνται εδώ και πηγαίνουν έξω και διαπρέπουν. Άρα έχουμε από τη φύση μας καλά στοιχεία και πρέπει να τα εκμεταλλευτούμε.
Στο πλαίσιο των σπουδαίων ανακαλύψεων που αναφέρθηκαν πριν, εντάσσεται και η καταπληκτική ανακάλυψη που έγινε τους τελευταίους μήνες και αφορά στα λεγόμενα «βαρυτικά κύματα». Πριν από 1,3 δισεκατομμύρια χρόνια έγινε μία σύγκρουση και συγχώνευση δύο μαύρων οπών κι από τη σύγκρουση αυτή έφυγαν βαρυτικά κύματα και ανιχνεύτηκαν, κυρίες και κύριοι, στις 14 Σεπτεμβρίου του 2015. Και όλα αυτά τα γνωρίζουμε με βεβαιότητα μέσα από τη θεωρία του Αϊνστάιν που συμπληρώνει φέτος 100 χρόνια.
Όλα αυτά μας κάνουν να αναρωτιόμαστε αν πρόκειται για το ίδιο oν αν ο άνθρωπος που έχει φτάσει στο σημείο να παρακολουθεί τι έγινε πριν από 1,3 δισεκατομμύρια χρόνια ή την αρχή του σύμπαντος, είναι ο ίδιος που ευθύνεται για όλα αυτά που συμβαίνουν στην Τουρκία, την Αμερική και αλλού. Πώς είναι δυνατόν να μην μπορούμε να συνυπάρξουμε; Είναι, πράγματι, ένα μεγάλο πρόβλημα.
Πρέπει, όμως, όλα αυτά να τελειώσουν και να τραβήξουμε μια διαχωριστική γραμμή, γιατί τα παιδιά μας, εσείς, δικαιούστε ένα καλύτερο μέλλον. Και μπορούμε να το πετύχουμε, έχουμε το μυαλό, έχουμε την όρεξη, τη φαντασία, τη φιλοδοξία, αλλά, δυστυχώς, υπάρχει κοινωνικός φθόνος και ένα ανεπαρκές σύστημα. Αυτό είναι κάτι που μας χαρακτηρίζει. Εγώ πάντα λέω στους νέους να μην ακολουθούν τα παλιά μονοπάτια, να πετάξουν από πάνω τους αυτό που μας χαρακτηρίζει από την εποχή του Όμηρου, τον φθόνο και τη ζήλια. Και τα παιδιά μας, δεν πρέπει να αισθάνονται ότι υπολείπονται σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Δεν έχουν κανένα λόγο. Να υπάρχει η ζήλεια, αλλά η ζήλεια η θετική που μας κάνει να θέλουμε να γίνουμε καλύτεροι.
Τελευταία άκουσα τυχαία στο ραδιόφωνο μία εκπρόσωπο της πολιτικής σκηνής να μιλάει –αν είναι δυνατόν– εναντίον των δυτικών μαθηματικών και να υποστηρίζει ότι πρέπει να κόψουμε τις παραγώγους, να κόψουμε τα ολοκληρώματα και να γυρίσουμε πίσω στον διαβήτη και τον κανόνα. Όλα αυτά πρέπει να μας προκαλέσουν μεγάλο προβληματισμό, όπως και το ότι 450.000 Έλληνες νέοι επιστήμονες έφυγαν τα τελευταία χρόνια. Είναι η τρίτη «χαμένη» φουρνιά μυαλών: Είχαμε τη φουρνιά του Εμφυλίου, Καστοριάδης, Γαβράς, Αξελός, τη φουρνιά της Χούντας, τη δική μου γενιά, ανεξάρτητα αν φύγαμε ή δε φύγαμε, και τώρα έχουμε την τρίτη φουρνιά της κρίσης. Χάνουμε πάλι τους καλύτερους ανθρώπους, άνδρες και γυναίκες. Κάτι συμβαίνει και μόλις πάμε να προχωρήσουμε, είτε μόνοι μας βγάζουμε τα μάτια μας είτε και με λίγη βοήθεια εξωτερική. Αυτό εξηγεί, με κάποιον τρόπο, και το γιατί μένουμε πίσω. Γιατί όλα αυτά τα παιδιά που θα φύγουν, δε θα γυρίσουν πίσω. Εγώ προσωπικά δεν έχω κανένα πρόβλημα με αυτό, γιατί, αν κάποιος νομίζει ότι θα πάει στο εξωτερικό και θα κάνει καλή δουλειά, μιλάω για έρευνα περισσότερο, ούτως ή άλλως Έλληνας παραμένει. Ελλάδα δεν είναι μόνο ο γεωγραφικός χώρος, η Ελλάδα είναι παντού. Για να μη χάσεις τα παιδιά σου, πρέπει να τους δώσεις κίνητρα και ευκαιρίες.
Επίσης, τα παιδιά αυτά πρέπει να συνειδητοποιήσουν από μικρά ότι η ζωή είναι ένας συνεχής αγώνας που πρέπει να στηρίζεται σε άμιλλα, σε ευγενή άμιλλα, ευ αγωνίζεσθαι και φιλοδοξία. Δεν πρέπει να ντρεπόμαστε να είμαστε φιλόδοξοι, γιατί έτσι προχωράμε στη ζωή. Δεν είναι ντροπή η φιλοδοξία.
Και, άφησα τελευταία την κοινωνική ευαισθησία. Η κοινωνική ευαισθησία, κυρίες και κύριοι, δεν είναι επάγγελμα και δεν ανήκει σε συγκεκριμένους πολιτικούς χώρους. Η κοινωνική ευαισθησία βγαίνει από μέσα μας και είναι συμπεριφορά καθημερινή, όχι κάτι που κάνουμε σημαία, όπως συμβαίνει με μια ομάδα κάποιων που θεωρούν ότι μόνο αυτοί είναι κοινωνικά ευαίσθητοι και όλοι οι άλλοι όχι.
Ο νέος πρέπει να νιώθει ότι ισχύει η φράση που λέγεται στην Αμερική: “sky is the limit”, και ότι πρέπει να παίρνεις μια πέτρα και να τη λιώνεις στα χέρια σου όταν είσαι σε αυτήν την ηλικία, ειδικά όταν είσαι Έλληνας και κουβαλάς 5.000 χρόνια ιστορίας. Παρόλα αυτά που σας λέω, είμαι από τη φύση μου αισιόδοξος και πιστεύω ότι θα τα καταφέρουμε. Και είμαι σίγουρος ότι οι σημερινοί νέοι κάποια στιγμή θα ξεσπαθώσουν και θα βάλουν τα πράγματα στη θέση τους.
Επίσης, θέλω να τονίσω ότι φέτος γιορτάζουμε τα 2.400 χρόνια από τη γέννηση του Αριστοτέλη, ο οποίος, μεταξύ άλλων, έχει πει το εξής: «Η διαφορά μεταξύ του μορφωμένου και του αμόρφωτου είναι σαν τη διαφορά του ζωντανού από τον νεκρό». Για σκεφτείτε το λίγο, ιδιαιτέρως όταν συζητάμε για το τι θέλουμε να κάνουμε στη ζωή μας. Κι όταν λέω μορφωμένος δεν εννοώ ότι πρέπει να γίνει κανείς καθηγητής πανεπιστημίου για να είναι μορφωμένος. Είναι η στάση που παίρνεις απέναντι στη ζωή, τι θες να μάθεις, τι θες να καταλάβεις, τι θες να σκεφτείς. Αυτό πρέπει να κάνετε. Από την άλλη μεριά, δε χάνω ευκαιρία να τονίζω ότι μιλάμε πάντοτε για τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα και ξεχνάμε μια άλλη κατηγορία αρχαίων Ελλήνων οι οποίοι συνέβαλαν στη διανόηση και στην επιστήμη. Ξεχνάμε τους Προσωκρατικούς, τον Θαλή, τον Πυθαγόρα, τον Αναξίμανδρο, τον Ηράκλειτο, τον Αναξιμένη, τον Δημόκριτο, τον Λεύκιππο, για τους οποίους μαθαίνουμε πολύ λίγα πράγματα. Ο Ηράκλειτος το 600 π.Χ. είχε πει «Η μοίρα μας είναι ο χαρακτήρας μας». Αργότερα, στα ελληνιστικά χρόνια ο Αρχιμήδης, ο Ευκλείδης, τον 2ο και τον 3ο π.Χ. αιώνα, ήταν οι μεγάλοι επιστήμονες. Ο Αϊνστάιν έλεγε ότι δεν τον είχε επηρεάσει στη ζωή του κανένα άλλο βιβλίο όσο η Λογική της Ευκλείδειου Γεωμετρίας. Δεν είναι δικά μου λόγια, είναι του Αϊνστάιν. Όλη αυτή την προσφορά των ελληνιστικών χρόνων και των προσωκρατικών την αφήνουμε και συζητάμε συνέχεια μόνο για μια συγκεκριμένη περίοδο.
Τώρα, θα ήθελα οι μαθητές που αποφοιτούν σήμερα να μου δώσουν τον λόγο τους ότι θα αγωνιστούν για μια καλύτερη κοινωνία, για να σπάσουν τα δεσμά του παρελθόντος και να οδηγήσουν τη χώρα σε ένα καινούργιο ξέφωτο διαψεύδοντας κάτι που είχε πει ο Γεώργιος Σεφέρης «Φοβάμαι μήπως καταντήσουν οι Έλληνες να είναι πολλοί για το τίποτα και λίγοι για το κάτι». Για σκεφτείτε το. Είναι το χειρότερο που μπορείς να είσαι. Θεωρώ ότι είναι ένα πάρα πολύ σοβαρό θέμα και φοβάμαι ότι έχουμε μπροστά μας δύσκολα χρόνια. Αυτό πρέπει να το καταλάβουμε όλοι. Αυτό δε σημαίνει ότι είμαι απαισιόδοξος. Σημαίνει ότι πρέπει να δούμε την πραγματικότητα με το αληθινό της πρόσωπο. Δε μας παίρνει άλλο και δε μιλάω για συγκεκριμένους πολιτικούς χώρους, γιατί δεν φτάσαμε εδώ που φτάσαμε μόνο από μια συγκυρία τωρινή. Το χαλάκι ξηλώνεται εδώ και μια 35ετία. Θα μπορούσαμε να είμαστε μια χώρα διαμάντι, ένα πνευματικό Μονακό που λέω πολλές φορές, με παραρτήματα μεγάλων ξένων πανεπιστημίων. Είμαστε άξιοι να το κάνουμε και να ζούμε και με τον πνευματικό τουρισμό. Η Ελλάδα είναι ένα δώρο της φύσης σε εμάς. Ας το αξιοποιήσουμε.
Θα σας αφήσω εδώ. Λυπάμαι που είμαστε σε μια εποχή που δεν μπορούμε να λέμε συνέχεια ευχάριστα λόγια. Επαναλαμβάνω, όμως, ότι είμαι από τη φύση μου αισιόδοξος, ότι θα τα καταφέρουμε. Αλλά μη νομίζετε ότι ο δρόμος είναι ανθόσπαρτος, γιατί συμβαίνει να βρισκόμαστε και σε μια παγκόσμια περίεργη συγκυρία κι αυτό πρέπει όλους να μας προβληματίσει. Σας εύχομαι ό,τι καλύτερο, να τα πηγαίνετε πάντοτε πολύ καλά, να σας βλέπω, να ακούω τα ονόματά σας, να διαπρέπετε διεθνώς ως επιστήμονες, μηχανικοί, τραγουδιστές, ό,τι θέλετε να γίνετε. Να ακολουθήσετε το όνειρό σας, μην ακούτε κανέναν ούτε τους γονείς σας. Ακολουθήστε το όνειρό σας, πιστέψτε στον εαυτό σας. Εσείς είσαστε εσείς, οι γονείς είμαστε εμείς.
Σας εύχομαι ό,τι καλύτερο.
Σας ευχαριστώ πολύ