Το καλοκαίρι του 2014 δύο σπουδαίοι Έλληνες λόγιοι έφυγαν πλήρεις ημερών από κοντά μας. Πρόκειται για τον καθηγητή Εμμανουήλ Κριαρά που απεβίωσε στις 22 Αυγούστου, και τον καθηγητή και ακαδημαϊκό Μιχαήλ Σακελλαρίου που απεβίωσε στις 16 Αυγούστου. Και οι δύο διακρίθηκαν, ο καθένας στον χώρο του, για το επιστημονικό κύρος τους, τη βαθειά καλλιέργεια και το δημοκρατικό ήθος τους, αφήνοντας με τον θάνατό τους πνευματικά φτωχότερη την Ελλάδα. Και οι δύο συνδέονται με τη Σχολή Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου, με διαφορετικό τρόπο ο καθένας.
Ο Εμμανουήλ Κριαράς συνδεόταν με στενή φιλία, προσωπική και οικογενειακή, με τον Ι.Μ.Παναγιωτόπουλο. Στον Πρόλογο του βιβλίου Από την αλληλογραφία Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου και Εμμ. και Αικ. Κριαρά: τα σωζόμενα (επιμ. Εμμ. Κριαρά, Αθήνα, 2008), ο Κριαράς σημειώνει: «Οι δημοσιευμένες και αναδημοσιευόμενες σήμερα επιστολές μαρτυρούν το στενό σύνδεσμό μου με τον Παναγιωτόπουλο, αλλά και των δύο οικογενειών μας […] Και πράγματι η φιλία μας έμεινε αδιατάρακτη και ενισχυόμενη έως τον θάνατό του (1982). Γι’ αυτό και δεν ξενίζει, νομίζω, το ότι νωρίς δηλώνεται στα γράμματά του βαθειά συμπάθεια και αγάπη, αμοιβαία εκτίμηση, ειλικρινής θαυμασμός με την ευκαιρία ανταλλαγής αντιτύπων από δημοσιεύματα των αλληλογράφων.»
Ακόμη και μετά το θάνατο του Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου το 1982, ο Εμμ. Κριαράς τίμησε τη Σχολή με την υποστήριξη και τη φιλία του: συμμετείχε σε επιμορφωτικά σεμινάρια που είχε οργανώσει η Σχολή για το εκπαιδευτικό προσωπικό της και αργότερα, όταν η μετακίνησή του από τη Θεσσαλονίκη κατέστη δύσκολη, εξακολούθησε να παρακολουθεί τα δρώμενα του Σχολείου, τα έντυπά του, το ´Εργα και Ημέρες και το Δελτίο Εκπαιδευτικού Προβληματισμού και Επικοινωνίας, πάντα ενθαρρύνοντας και συμβουλεύοντας. Η αλληλογραφία του με τον Ι.Μ.Παναγιωτόπουλο εκδόθηκε σε δύο τόμους από τις Εκδόσεις της Σχολής Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου:
- Επιστολές Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου και Εμμ. και Αικ. Κριαρά, επιμέλεια Έμμ. Κριαρά, 2004.
- Από την αλληλογραφία Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου και Εμμ. και Αικ. Κριαρά: τα σωζόμενα, επιμέλεια Εμμ. Κριαρά,
Ο Μιχαήλ Σακελλαρίου συνδέθηκε με τη Σχολή ως μαθητής και καθηγητής. Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στο «Eλληνικόν Εκπαιδευτήριον Δ.Ν. Μακρή», την Α´ περίοδο της ιστορίας του Σχολείου μας, και στη συνέχεια σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συνέχισε τις σπουδές του στην Σορβόννη και στο Collège de France.
Από τον Σεπτέμβριο 1938 έως τον Αύγουστο 1950, κατά την Β´ περίοδο της ιστορίας του Σχολείου, επί Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου – Δ.Β. Ελευθεριάδη, δίδαξε ως φιλόλογος σε αυτό. Το 1939 ανακηρύχθηκε Διδάκτωρ Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης. Στη συνέχεια εργάστηκε ως ερευνητής στο Εθνικό ´Ιδρυμα Ερευνών και στο Γαλλικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας (CNRS, 1951- 1954). Επανήλθε στο Σχολείο τον Σεπτέμβριο 1956 και δίδαξε ως το 1960, οπότε εγκατέλειψε τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση γιατί το προηγούμενο έτος είχε εκλεγεί καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Το 1983 εξελέγη ακαδημαϊκός και το 1992 διετέλεσε Πρόεδρος της Ακαδημίας.
Στην ιστοσελίδα της Σχολής Ι.Μ.παναγιωτόπουλου -κατηγορία «Αφιερώματα»- μπορείτε στο τιμητικό αφιέρωμα μνήμης να διαβάσετε άρθρα σχετικά με τη συμβολή του Εμμ. Κριαρά και του Μιχ. Σακελλαρίου στην επιστήμη τους, καθώς και πλήρη βιογραφικά τους.
Ειδικά για το τιμητικό αυτό αφιέρωμα και τον Μιχ. Σακελλαρίου έγραψαν οι κ. ´Εβη Τουλούπα, επίτιμος ´Εφορος Αρχαιοτήτων, και η μαθήτριά του ´Αννα Χιτζανίδου, απόφοιτος του 1948, Γεωπόνος, Διευθύντρια του Μπενάκειου Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου.
Μετά πολλά χρόνια
Τον Μιχάλη Σακελλαρίου τον είχα Καθηγητή στις τελευταίες τάξεις του Γυμνασίου. Θυμάμαι ακόμα αμυδρά αναλύσεις που μας έκανε γνωστών έργων όπως του Faust του Goethe και του Peer Gynt του Ibsen. Το μάθημά του μας άρεσε και τον σεβόμασταν.
Μετά το τέλος των γυμνασιακών μου σπουδών τον έχασα τελείως. Τον ξανασυνάντησα μετά πολλά χρόνια, όταν ήμουν ήδη συνταξιούχος.
Μαζευόμασταν, εκείνη την εποχή, μια μικρή συντροφιά στο σπίτι μιας κοινής φίλης και συζητούσαμε τα θέματα που παρουσίαζαν ενδιαφέρον εκείνες τις μέρες από πλευράς πολιτικής, ανθρωπίνων σχέσεων, διαφόρων εκδηλώσεων, λογοτεχνίας κ.ά. Του διηγήθηκα τότε ότι μελετούσα τον Θεόφραστο και ιδιαιτέρως στο έργο του για τα φυτά της Ασίας που είδαν οι Έλληνες κατά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Με ρώτησε αν είχα δημοσιεύσει κάτι σχετικό. Του απάντησα πως όχι. Από τότε κάθε φορά που τον συναντούσα με ρωτούσε αν είχα δημοσιεύσει τις μελέτες μου, και όταν του έλεγα όχι με μάλωνε σαν να ήμουν ακόμα η μαθήτρια του Γυμνασίου. Κάποτε όμως δημοσίευσα μια εργασία μου για την φιστικιά στην αρχαιότητα και αποφάσισα να του την στείλω, γιατί σκέφτηκα πως θα τον ευχαριστούσε να την διαβάσει. ´Ηταν όμως αργά πια. Έμαθα ότι ήταν πολύ άρρωστος και δεν μπορούσε πια να διαβάσει. Λυπήθηκα γιατί πίστευα πως θα ευχαριστιόταν που έκανα αυτό που θεωρούσε σωστό και απαραίτητο, και ίσως να του είχε αρέσει και η εργασία μου.
Ο Μιχάλης Σακελλαρίου, από την αρχή της γνωριμίας μας έως το τέλος
Γνώρισα τον Μιχάλη Σακελλαρίου στη δεκαετία του ’50 όταν συνεργαζόμουν με την γυναίκα του Αγνή, το γένος Ξενάκη, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Είχαμε προσληφθεί από τον Διευθυντή Χρήστο Καρούζο ως έκτακτες επιμελήτριες, για να βοηθήσουμε στην επανέκθεση των αρχαιοτήτων. Η Αγνή, μαθήτρια του Νικολάου Πλάτωνα και με σπουδές στη Γαλλία, ανέλαβε να προετοιμάσει την έκθεση των μυκηναϊκών και νεολιθικών αντικειμένων και ένα διάστημα, μεταξύ άλλων καθηκόντων, μου ανατέθηκε να την βοηθήσω. Αμέσως συνδεθήκαμε με βαθειά φιλία που κράτησε έως τον πρόωρο θάνατό της το 1995. Εν τω μεταξύ συναντιόμασταν συχνά τα βράδια και με τον Μιχάλη, που τότε δίδασκε στη Σχολή Παναγιωτόπουλου, στα σπίτια μας ή σε κοινούς φίλους. Μόνιμή μας σκέψη, εάν ο Σακελλαρίου θα γινόταν δεκτός στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπως επιθυμούσε. Η Αγνή που γνώριζε τις πολιτικές αντιδράσεις, ζούσε με αυτή την αγωνία κι εγώ την καθησύχαζα και την βεβαίωνα ότι θα ερχόμουν στο πρώτο του μάθημα στο Πανεπιστήμιο. Πράγμα που έγινε.
Με την άνοδο των Συνταγματαρχών ο Μιχάλης απολύθηκε. Το ζεύγος κατάφερε να διαφύγει στη Γαλλία και ο Μιχάλης άρχισε να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Lyon. Στην Γαλλία ήταν ήδη γνωστός από την διατριβή του La Migration grecque en Ionie. Από εκεί παρηγορούσαν με κάθε τρόπο όσους από εμάς είχαμε θλιβερά προβλήματα με την Χούντα.
Όταν τo ζεύγος μπόρεσε να επιστρέψει στην Ελλάδα αφοσιώθηκε ο καθένας στην επιστήμη του. Ο Μιχάλης οργάνωσε στο Εθνικό ´Ιδρυμα Ερευνών το Κέντρο Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητος, που συνεχίζει την λαμπρή δράση και μετά την αποχώρησή του. Στην Ιστορία του Ελληνικού ´Εθνους της Εκδοτικής Αθηνών έγραψε τα κεφάλαια της ειδικότητός του.
Όταν πια δεν μπορούσε (μετά από ένα ατύχημα που κλόνισε σοβαρά την υγεία του) να χειριστεί τον υπολογιστή του, ζήτησε την βοήθεια νέων επιμελητριών και ιστορικών για την έκδοση σκόρπιων άρθρων του και άλλων θεμάτων που τον απασχολούσαν σχετικά με βιβλία του, όπως Η απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο, ´Ενας Συνταγματικός Δημοκράτης Ηγέτης κατά την Επανάσταση του 1821. Ο Γ. Λογοθέτης Διοικητής της Σάμου, έργο που βασίστηκε σε προσωπικό του αρχείο.
Όταν ο Μιχάλης ένιωσε ότι είχε πια συντελέσει το έργο του, άρχισε να καταρρέει, όχι όμως η εκπληκτική μνήμη του. Τότε κατάλαβα ότι η κουβέντα με τετριμμένα θέματα δεν τον ενδιέφερε και άρχισα να του διαβάζω άρθρα από εφημερίδες και περιοδικά, αφού πια η όρασή του εξασθενούσε. Σε λίγο και η ακοή… Αυτό του κόστιζε περισσότερο γιατί η μεγαλύτερή του ψυχαγωγία ήταν να ακούει προγραμματισμένες όπερες από την τηλεόραση, πράγμα που δεν τον ικανοποιούσε πια.
´Ένα απόγευμα με ρώτησε από το τηλέφωνο αν θα μπορούσα να πάω σπίτι του. Tου απάντησα ότι είχα κανονίσει να ακούσω στο Ηρώδειο τον «Οθέλλο»…
«Του Verdi», είπε με μια νοσταλγία.
´Ηταν η τελευταία μας κουβέντα.