της Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα*
Αγαπημένοι απόφοιτοι,
Αυτή τη μέρα θα την θυμάστε πάντοτε. Και σας βεβαιώνω, η χαρά και η ανακούφιση που αισθάνεστε δικαιολογημένα σήμερα θα μεταβάλλεται με τον χρόνο σε γλυκειά νοσταλγία. Γιατί αφήνετε πίσω σας μια από τις πιο όμορφες, τις πιο πλούσιες και μαζί τις πιο αμέριμνες ώρες της ζωής σας. Ώρες προσπάθειας και κόπου χωρίς άλλο, αλλά μοχθούσατε για τη γνώση με τη συμπαράσταση των γονέων σας και με την άγρυπνη νουθεσία των δασκάλων σας, εκλεκτών δασκάλων από όσο γνωρίζω. Και αυτό μέσα σε μια κοινότητα ομηλίκων και φίλων, που μπορεί να αποτελούσε ένα ομοίωμα της κοινωνίας που σας περιμένει, αλλά χωρίς την απρόσωπη σκληρότητά της. Το σχολείο είναι μικρογραφία, ένας προθάλαμος, μια προπαιδεία της κοινωνίας· και ένα καλό σχολείο, όπως το δικό σας, οφείλει να σφυρηλατεί το φρόνημα του πολίτη. Όποιος έμαθε να συμβιώνει αρμονικά με πνεύμα αλληλεγγύης, αγάπης, ισονομίας και ισηγορίας μέσα στη σχολική κοινότητα έχει γαλουχηθεί με το υψηλότερο μάθημα δημοκρατίας. Και είναι έτοιμος να ξεκινήσει το μεγάλο ταξίδι της ζωής όχι μόνος, αλλά μαζί με τους άλλους, ως καλός πολίτης. Γιατί «μόνο αν είσαι θεός ή θηρίο μπορείς να ζήσεις μόνος», έλεγε ο Αριστοτέλης.
Αγαπημένα μου παιδιά, είχατε την τύχη να φοιτήσετε σε ένα σχολείο που φέρει το όνομα ενός δασκάλου του γένους: του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου, μεγάλου φιλολόγου και λογοτέχνη, που είχα τη χαρά και εγώ να τον απολαύσω ως απαράμιλλο, συναρπαστικό και σοφό ομιλητή πολλές φορές. Και εγώ καλοτύχησα να συναντήσω στη ζωή μου σπουδαίους δασκάλους. Σε αυτούς στρέφεται σήμερα ο νους μου σαν ηλιακό ρολόι και από αυτούς θα αντλήσω έμπνευση, για να σας πω μερικά λόγια, που ίσως σας φανούν χρήσιμα, ιδιαίτερα αυτές τις δύσκολες ώρες που περνά η χώρα μας. Ο δάσκαλος που άλλαξε τη ζωή μου ήταν ένας λαμπρός φιλόλογος, τόσο σεμνός που αν ζούσε δεν θα μου επέτρεπε να πλέξω το εγκώμιό του. Αναφέρομαι στον αείμνηστο σύζυγό μου, τον Δημήτρη Πλάκα: «Θέλω να είστε ο εαυτός σας, δεν ζητώ από σας να είστε πρώτοι», ήταν το ενθαρρυντικό παράγγελμα που απηύθυνε στους μαθητές του. Και για να είστε ο εαυτός σας, πρέπει να επιλέξετε εσείς οι ίδιοι την παιδεία σας. Το σχολείο σας δίνει απλά ερεθίσματα. Εσείς θα διευρύνετε τις γνώσεις σας ξεκινώντας από αυτά, πλαισιώνοντάς τα, αμφισβητώντας τα, ώστε το απόσταγμα της γνώσης να αποτελεί προσωπική κατάκτηση και κτήμα εσαεί του καθενός σας. Ο δάσκαλος αυτός δεν πρόλαβε τις απέραντες δυνατότητες γνώσης που προσφέρει σήμερα το διαδίκτυο. Είχε όμως μια μεγάλη βιβλιοθήκη, που ήταν στη διάθεση των μαθητών του. Τα παιδιά αυτά πολύ συχνά, όχι μόνο δεν είχαν πρόσβαση σε βιβλιοθήκες, αλλά κάποια από αυτά ζούσαν σε πολύ απομακρυσμένα χωριά και για να φτάσουν στο σχολείο όφειλαν να διανύσουν μεγάλες αποστάσεις με τα πόδια.
Η μνήμη θα εγγράψει αυτή την ημέρα στο βιβλίο που ο καθένας μας κουβαλάει στη συνείδησή του. Γιατί χωρίς τη μνήμη ο χρόνος είναι μια διάσταση απερινόητη, που ο νους μας αδυνατεί να συλλάβει. Ο χρόνος ταυτίζεται με την αλλαγή. Τα πάντα ρει, γι’ αυτό είναι αδύνατο να μπει κανείς δυο φορές στο ίδιο ποτάμι, είπε ο Ηράκλειτος. «…και ο χρόνος γλύπτης των ανθρώπων παράφορος», προσέθετε ποιητικά ο Ελύτης. Είστε στο άνθος της ηλικίας σας, και η ανθοφορία σας θα διαρκέσει για πολλά-πολλά χρόνια ακόμη. Ο «παράφορος γλύπτης», ωστόσο, θα αφήσει τα σημάδια του πάνω στο σώμα μας με αμείλικτη βεβαιότητα. Υπάρχει τρόπος να αντισταθούμε; Ναι, θα απαντούσα απροκάλυπτα. Πώς; Με τη δύναμη της παιδείας. Συνηθίζουμε να αποκαλούμε τους μορφωμένους γέροντες σοφούς. Αν κάποιος καταφέρει ως τα πιο βαθιά γεράματα να διατηρήσει την περιέργεια, την ακόρεστη δίψα για γνώση ενός παιδιού, θα έχει εξασφαλίσει ένα εισιτήριο διαρκείας στην ευδαιμονία και στην αιώνια νεότητα. «Γηράσκω αεί διδασκόμενος», έλεγε ο Σωκράτης και επιβεβαίωνε τη μαρτυρία του ζητώντας να πάρει μαθήματα μουσικής λίγο πριν πιει το κώνειο.
Τι ρόλο παίζει η τέχνη σ’ αυτήν την δια βίου μάθηση; Σε καθέναν από μας δόθηκε η μοίρα να ζήσουμε μια ζωή. Τη δική μας ζωή. Η τέχνη, η λογοτεχνία, μας επιτρέπει να εμπλουτίσουμε την εμπειρία της ζωής μας με την εμπειρία άλλων ανθρώπων, να διευρύνουμε τη φαντασία και τον κόσμο των συναισθημάτων μας, από άνθρωποι μονοδιάστατοι να γίνουμε άνθρωποι οικουμενικοί, πληθυντικοί, κοινωνικοί. Κυρίως όμως η τέχνη μας υπόσχεται ανεξάντλητες απολαύσεις, απέραντα νοερά ταξίδια, απροσδόκητες ανακαλύψεις. Η δίψα της γνώσης δεν αφήνει το πνεύμα να γεράσει. ́Ισως γι’ αυτό ο Πλάτων έλεγε για τους ́Ελληνες ότι «αεί παίδες εισίν».
Ας δούμε όμως τι προσφέρουν στο πνεύμα μας οι εικαστικές τέχνες: είναι άραγε η χαρά μόνο που μας δίνει ένας πίνακας που στολίζει τον τοίχο του δωματίου μας ή η επίσκεψη σε ένα μουσείο; Αλίμονο αν περιορίζαμε τον ρόλο της τέχνης στη ζωή μας σ’ αυτή την τυπική σχέση. Οι μεγάλοι καλλιτέχνες, όπως και οι μεγάλοι λογοτέχνες, δημιούργησαν κόσμους που πριν από αυτούς δεν υπήρχαν και που εμπλούτισαν τη νοόσφαιρά μας με εμπειρίες πρωτογενείς και πρωτόφαντες. Η μεγάλη τέχνη διευρύνει τις αισθήσεις μας, πολλαπλασιάζει τη δεκτικότητά μας στην άπειρη ομορφιά της φύσης και του κόσμου, μας ανοίγει τις πύλες ενός επίγειου παράδεισου από τον οποίο οι απειρότεχνοι, οι ακαλλιέργητοι άνθρωποι έχουν για πάντα εξοριστεί. Η τέχνη και οι ηδονές που μας προσφέρει μας συντροφεύουν ως τα βαθιά γεράματα γλυκαίνοντάς τα.
Αγαπητοί απόφοιτοι, μαζί με τις ευχές μου για επιτυχία στα όνειρα και στα σχέδια της ζωής σας, επιτρέψτε μου να σας δώσω μια ακόμη «αιρετική» συμβουλή: στην επιλογή των σπουδών σας, που γίνεται μάλιστα σε μια δύσκολη οικονομική συγκυρία, μην αφήσετε να σας παρασύρουν κριτήρια πρακτικά επαγγελματικού προσανατολισμού: πώς θα βρω ευκολότερα δουλειά ή ποιο επάγγελμα έχει καλύτερες αμοιβές. Ακολουθήστε τον δρόμο της καρδιάς σας, ακολουθήστε την επιθυμία σας. Αν επιλέξετε το επάγγελμα που αγαπάτε, έχετε τις μεγαλύτερες πιθανότητες να διακριθείτε και κυρίως θα είστε ευτυχισμένοι. Ο Κομφούκιος είχε πει: «διάλεξε ένα επάγγελμα που αγαπάς και δεν θα δουλέψεις ποτέ».
*Η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα είναι Ομότιμη Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτζου. Το κείμενο αποτελεί ομιλία της στην Τελετή Αποφοίτησης των μαθητών του Λυκείου της Σχολής Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου, την 1η Ιουλίου 2015.