της Αγγελικής Γιαννικοπούλου*
Το εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο είναι ένα είδος πολυτροπικό που εκφράζεται όχι μόνο με όσα διατείνονται οι λέξεις και παρουσιάζουν οι εικόνες, αλλά και με στοιχεία λιγότερο εμφανή και αναμενόμενα, όπως, για παράδειγμα, την ίδια την υλική του υπόσταση, δηλαδή το βιβλίο ως αντικείμενο. Κι ενώ έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε το βιβλίο περισσότερο ως κείμενο, αντιμετωπίζοντας το υλικό από το οποίο είναι κατασκευασμένο, το σχήμα, το βάρος ή τη μυρωδιά του μόνο ως αναγκαία στοιχεία του, εντούτοις η συμβολή της υλικότητάς του στην κατασκευή της ιστορίας και της ιδεολογίας του κειμένου κάποιες φορές αποδεικνύεται καθοριστική. Και όσο κι αν φαίνεται περίεργο, εικονογραφημένα βιβλία επικοινωνούν με τη βοήθεια στοιχείων υλικότητας άμεσα ή υφέρποντα ιδεολογικά μηνύματα (δες Hollindale, 1988, Κανατσούλη, 2000), τα οποία άλλοτε συμφωνούν και άλλοτε ακόμη και αντιτίθενται στην ιδεολογία του κειμένου.
Οικολογικά βιβλία-αντικείμενα
Όπως έχει ήδη επισημανθεί (Ramos&Ramos, 2014), στο χώρο του οικο-εγγραμματισμού (ecoliteracy) ξεχωρίζουν βιβλία στα οποία στοιχεία υλικότητας επικοινωνούν περιβαλλοντικά μηνύματα. Συμβαίνει, δηλαδή, κάποια εικονογραφημένα βιβλία να διατυπώνουν ένα οικολογικό σχόλιο όχι μόνο με τη συνδρομή του γραπτού κειμένου και της εικονογράφησης, αλλά και της ίδιας της υλικότητάς τους, κάνοντας χρήση, παράλληλα με τη λεκτική και την οπτική τροπικότητα, και της απτικής, δηλαδή υλικών στοιχείων, όπως αναδιπλούμενων εικόνων (popups), εγκοπών (cuts), χάρτινων παραθύρων (flaps) και άλλων.
Η σημασία του νερού για τη διατήρηση της ζωής, παρατήρηση που οδηγεί στην ανάγκη αποτροπής της κατασπατάλησής του, διατυπώνεται με τη βοήθεια μιας σειράς από οβάλ αληθινές τρύπες που σταδιακά μειώνονται στo εικονογραφημένο του Base, The water hole. Παρόλο που το βιβλίο λειτουργεί και ως οπτικός γρίφος, αφού διάφορα ζώα βρίσκονται κρυμμένα στο πλούσιο σκηνικό των εικόνων, ειδολογικά κατατάσσεται στα βιβλία αριθμών (numberbooks), με εμφανή στόχο τη γνωριμία με τους αριθμούς 1 έως 10. Αυτή γίνεται με τη συνδρομή μιας χαλαρής αφήγησης που θέλει ομάδες ζώων από διάφορα μέρη του κόσμου, π.χ. τις πεδιάδες της Αφρικής, τα δάση της Ινδίας κι αλλού, να συγκεντρώνονται σε ένα λάκκο γεμάτο νερό –μια τρύπα πάνω στη σελίδα– για να πιουν. Καθώς η ποσότητα του νερού –δηλαδή η τρύπα της σελίδας– από δισέλιδο σε δισέλιδο ξηραίνεται –οι τρύπες γίνονται σταδιακά μικρότερες– η έλλειψη του νερού αισθητοποιείται όχι μόνο οπτικά αλλά και απτικά. Η προειδοποίηση της λειψυδρίας, η οποία θα θέσει σε κίνδυνο τη ζωή στον πλανήτη, γίνεται πλέον … χειροπιαστή, με το ίδιο το βιβλίο-αντικείμενο να φανερώνει με τρόπο πλέον κυριολεκτικά … απτό τους κινδύνους που εγκυμονεί η διαρκής μείωση των αποθεμάτων του νερού.
Σε μια άλλη περίπτωση το οικολογικό σχόλιο κατατίθεται με τη βοήθεια αναδιπλούμενων εικόνων (popups), που ξεπηδούν από τη σελίδα αμφισβητώντας τη δισδιάστατη φύση της εικονογράφησης. Στο εικονογραφημένο βιβλίο χωρίς λόγια Popville, ο αναγνώστης, ανοίγοντας το πρώτο δισέλιδο, βλέπει να εμφανίζεται μπροστά του ένα μικρό αγροτόσπιτο. Σε κάθε μετέπειτα άνοιγμα/σαλόνι, δίπλα στο βουκολικό σκηνικό της μικρής αγροικίας προστίθενται συνεχώς νέα τρισδιάστατα αστικά κτήρια, περιορίζοντας το χώρο πρασίνου και μετατρέποντας σταδιακά το ειδυλλιακό τοπίο της πρώτης σελίδας στην πολύβουη μεγαλούπολη της τελευταίας. Η χρήση τρισδιάστατων εικόνων-κτηρίων, που πληθαίνουν σε κάθε γύρισμα της σελίδας, εντείνουν την αίσθηση μιας πόλης που επεκτείνεται επιθετικά καταλαμβάνοντας όχι μόνο ό,τι της αναλογεί, δηλαδή το δισδιάστατο χώρο μιας επίπεδης σελίδας, αλλά και ό,τι κανονικά δεν της ταιριάζει. Μάλιστα, η αδηφάγα διάθεση του αστικού τοπίου έναντι του φυσικού δεν περιορίζεται μόνο στην κυριαρχία τρισδιάστατων κτηρίων, κάτι που αισθητοποιείται με τη βοήθεια αναδιπλούμενων εικόνων (popups), αλλά και την προσθήκη στο τελευταίο δισέλιδο κι ενός άλλου στοιχείου υλικότητας, χαρτί που ξεδιπλώνεται (foldouts) προκειμένου να φιλοξενήσει μια πόλη που επεκτείνεται και εκτός σχεδίου… σελίδας. Καθώς η σελίδα απλώνεται εκατέρωθεν με τη βοήθεια πρόσθετων διπλωμένων τμημάτων, εξασφαλίζονται περισσότερες οικοδομήσιμες εκτάσεις προκειμένου να φιλοξενήσουν μια πόλη που θεριεύει. «Η ιδιαίτερη υλικότητα του βιβλίου, που αντιπαραβάλλει από τη μια τον διαρκώς αυξανόμενο αριθμό κτιρίων που εγκαθίστανται, ως μια νέα πραγματικότητα, στο χώρο, και από την άλλη τη φύση που σταδιακά συρρικνώνεται, συγκροτεί το βασικό οικολογικό σχόλιο ενός βιβλίου, που φανερώνει πόσο εύκολο είναι να χαθούν τα περιβαλλοντικά στοιχήματα, όταν απλώς παρακολουθούμε αμέτοχοι όσα συμβαίνουν. Και επειδή αυτός που γυρίζει τις σελίδες και θέτει σε κίνηση τη μετατροπή του φυσικού τοπίου σε αστικό είναι αποκλειστικά ο αναγνώστης λανθάνει συγχρόνως και μια ακόμη ιδέα· όποιος δεν κινητοποιείται προκειμένου να εμποδίσει μια οικολογική καταστροφή, τη βοηθά, με την απάθειά του, να συντελεστεί» (Γιαννικοπούλου, 2017:91-2).
Η ιδέα της ατομικής ευθύνης ενυπάρχει και στο αισιόδοξο βιβλίο των ίδιων δημιουργών In the forest, που διηγείται, πάλι με τη βοήθεια αναδιπλούμενων εικόνων (popups), την καταστροφή αλλά και την αναγέννηση ενός δάσους. Μάλιστα, στην αναγέννηση του δάσους, ο ρόλος του αναγνώστη είναι πολύ πιο ενεργητικός από το απλό γύρισμα της σελίδας, αφού καλείται να τραβήξει χάρτινα ελάσματα (tabs) προκειμένου κυριολεκτικά να στήσει όρθια τα νεαρά φυτά. «Καθώς ο αναγνώστης επενεργεί πάνω στο βιβλίο και προσθέτει καινούργια χάρτινα δέντρα, διαμορφώνει μια ενεργητική στάση σε θέματα αναδάσωσης και περιβαλλοντικής ευαισθησίας» (Γιαννικοπούλου, 2017:92) και αναλαμβάνει ο ίδιος να ξαναδημιουργήσει το δάσος.
Και στο βιβλίο χωρίς λόγια Animal Rescue η μετάδοση του μηνύματος του σεβασμού της άγριας ζωής συντελείται με τη συνδρομή της υλικότητάς του. Το εικονογραφημένο χαρακτηρίζεται από μια ενδιαφέρουσα εκδοτική καινοτομία: σε κάθε άνοιγμα/σαλόνι, ανάμεσα στις δύο απέναντι συνηθισμένες χάρτινες σελίδες, μεσολαβεί μια διάφανη στην οποία είναι ζωγραφισμένο ένα ζώο. Αυτό αρχικά ‘πέφτει’ πάνω στη δεξιά σελίδα και συμπληρώνει μια εικόνα, όπου εκείνο παρουσιάζεται αιχμάλωτο ή νεκρό. Όταν όμως ο αναγνώστης γυρίσει τη διάφανη σελίδα, το ζώο μετακινείται, και πλέον ‘πέφτει’ πάνω στην αριστερή συμπληρώνοντας ένα σκηνικό ελευθερίας. Για παράδειγμα, καθώς ο αναγνώστης γυρίζει τις σελίδες μετακινεί μια τίγρη, ζωγραφισμένη πάνω στη διαφάνεια, από το χαλί-τρόπαιο στο δάσος. Έτσι, ο αναγνώστης καταφέρνει να ‘ξαναζωντανέψει’ δύο κυνηγετικά τρόπαια, μια τίγρη-χαλί και ένα κεφάλι ταράνδου-κάδρο, να σώσει μια θαλάσσια χελώνα από τα δίκτυα μιας τράτας, να ελευθερώσει τρία ζώα από τον κόσμο των θεαμάτων, έναν ελέφαντα από το τσίρκο, ένα δελφίνι από το ενυδρείο και μια αρκούδα από το ζωολογικό κήπο, να γλιτώσει δύο ζώα, μια αλεπού/γούνα και έναν κροκόδειλο/δερμάτινη μπότα, από τη βιομηχανία ένδυσης και υπόδησης, να σώσει δύο ακόμη είδη ζώων, κότες και καρχαρία, που έμελλαν να γίνουν τροφή, και τέλος να προσφέρει ένα σπίτι και μια αγκαλιά σε ένα αδέσποτο σκυλί.
Με αυτόν τον τρόπο ο αναγνώστης, εκτός από εξωκειμενικός αποδέκτης, καθίσταται και εσωκειμενικός ήρωας σε ρόλο σωτήρα, αφού εκείνος βάζει τέλος στην εκμετάλλευση των ζώων. Γι’ αυτό και πολλά παιδιά προσχολικής ηλικίας, όταν ‘διαβάζουν’ αυτό το βιβλίο χωρίς λόγια, χρησιμοποιούν το πρώτο πρόσωπο λέγοντας «έσωσα», «γλίτωσα», «ελευθέρωσα». Είναι προφανές ότι στο βιβλίο η σωτηρία των ζώων ανατίθεται στον αναγνώστη, με απώτερο σκοπό η οικολογική ευαισθησία να γίνει πράξη και εκτός βιβλίου στην πραγματική ζωή. Στο Rescue Animals η προσθήκη ενός στοιχείου υλικότητας, που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι η διαφάνεια, εκκινεί μια διαδικασία προσομοίωσης που οδηγεί στη διατύπωση ενός οικολογικού μηνύματος υπέρ της άγριας ζωής.
Φαίνεται ότι το υλικό κατασκευής ενός βιβλίου μπορεί να έχει ιδεολογική σημαντικότητα, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για εικονογραφημένο με οικολογικό περιεχόμενο. Όμως, σε πολλά βιβλία που αναφέρονται σε θέματα περιβαλλοντικά, όπως για παράδειγμα στην προστασία των δασών, συμβαίνει το υλικό κατασκευής τους να λειτουργεί ανταγωνιστικά στο κειμενικό μήνυμα δημιουργώντας μια ένταση ανάμεσα σε αυτό και το βιβλίο-αντικείμενο (Beeckopde, 2005, Γιαννικοπούλου, 2008: 330-1). Το βιβλίο φτιάχνεται από χαρτί που προέρχεται από κομμένα δέντρα, λευκαίνεται με τεχνικές με βάση το χλώριο, τυπώνεται με χημικά μελάνια που μολύνουν τον υδροφόρο ορίζοντα και το υπέδαφος, και διακινείται με μέσα που παράγουν καυσαέρια. Σε αυτήν την περίπτωση, το βιβλίο-αντικείμενο καθίσταται πραγματικό αντι-κείμενο –με την έννοια της αντίθεσης στο κείμενο– και διαφωνεί έμμεσα με την περιβαλλοντική διακήρυξη του κειμένου.
Για το λόγο αυτό, πολλοί εκδοτικοί οίκοι, παγκοσμίως αλλά και στην Ελλάδα, προκειμένου να μειώσουν το «ενεργειακό αποτύπωμα» των αντιτύπων τους, επιλέγουν ανακυκλωμένο ή οικολογικό χαρτί χωρίς χλώριο προερχόμενο από δάση, όπου η εκμετάλλευση γίνεται με περιβαλλοντολογικά υπεύθυνο τρόπο, χρησιμοποιούν μελάνια πιστοποιημένα χωρίς τοξικές ουσίες, και ελαχιστοποιούν την απόσταση ανάμεσα στο χώρο παραγωγής και τον χώρο πώλησης, ώστε να μειώνεται η έκλυση επιβλαβών αερίων από τα μέσα μεταφοράς. Παράδειγμα το βιβλίο για μικρότερα παιδιά με χοντρά φύλλα (board book) και χαρτονένια παράθυρα με κρυμμένες εικόνες (lift the flap book) What do You See? που εκδίδεται από εκδοτικό οίκο με το εύγλωττο όνομα Little Green Books (=Μικρά Πράσινα Βιβλία).Το βιβλίο αναφέρεται σε ζώα υπό εξαφάνιση, και για την έκδοσή του έχει χρησιμοποιηθεί 100% ανακυκλωμένο χαρτί, καθώς και φυτικά μελάνια. Με αυτόν τον τρόπο, η υλικότητα του βιβλίου διατυπώνει ένα σαφές οικολογικό σχόλιο, το οποίο έρχεται να προστεθεί σε εκείνο του περιεχομένου του.
Ακόμη και ένα βιβλίο που δεν θίγει θέματα προστασίας της φύσης, εμμέσως μεταβιβάζει ένα οικολογικό σχόλιο μόνο και μόνο επειδή γράφεται πάνω σε ανακυκλωμένο χαρτί ελεύθερο χλωρίου. Για παράδειγμα, το βιβλίο Eat της σειράς Natural Baby, αν και έχει σκοπό, ως ένα τυπικό βιβλίο εννοιών (concept book, για περισσότερα δες Γιαννικοπούλου, 2017), να γνωρίσει στο μωρό τα διάφορα φαγητά, επειδή για την εκτύπωσή του έχει επιλεγεί χαρτί φιλικό στο περιβάλλον και οικολογικά μελάνια, ανεξάρτητα από το περιεχόμενό του, εκφράζει μια ξεκάθαρη ιδεολογική θέση υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος.
Φιλαναγνωστικές δράσεις
Η ιδέα ότι η υλικότητα των βιβλίων δεν αποτελεί απλώς ένα αναγκαίο στοιχείο, αλλά ενδέχεται να διαδραματίσει κάποιο ρόλο στον καθορισμό του ιδεολογικού τους μηνύματος, φαίνεται να ενθουσιάζει τους μαθητές που αρέσκονται να διατυπώνουν προτάσεις για βιβλία-αντικείμενα (Yannicopoulou, 2013) με οικολογικό προσανατολισμό.
Αρχικά, η δημιουργία των δικών τους ‘πράσινων’ βιβλίων από ανακυκλωμένο χαρτί που κατασκευάζουν τα ίδια, ιδιαίτερα όταν αφορά βιβλία που πρόκειται να φιλοξενήσουν ιστορίες με περιβαλλοντική θεματολογία, επιτρέπει, ακόμη και σε μικρά παιδιά, να διατυπώσουν έμπρακτα μια ηχηρή οικολογική πρόταση. Σε αυτά θα πρέπει να προστεθούν και βιβλία από ανακυκλώσιμα υλικά, όπως αυγοθήκες, χαρτιά περιτυλίγματος, παλιά υφάσματα, κουμπιά (για ιδέες δες Taylor, 2009) που καταλήγουν σε ιδιαίτερα ενδιαφέροντα βιβλία-αντικείμενα. Ακόμη και η δημιουργία φύλλων\σελίδων από φυτά, π.χ. φύλλα γιούκας, μετά από μια πολύ εύκολη επεξεργασία μπορούν να γίνουν ολιγοσέλιδα βιβλία, κατάλληλα για να φιλοξενήσουν ιστορίες με θέμα τον φυτικό κόσμο. Φυσικά από τις προτάσεις των πράσινων βιβλίων δεν μπορούν να λείπουν και εκείνα με ενσωματωμένα σακουλάκια γεμάτα σπόρους. Παρόμοια βιβλία αντιγράφουν το ενδιαφέρον τούρκικο βιβλίο Yeşil Günlük (Greendiary), που όχι μόνο δίνει πληροφορίες στον αναγνώστη για τα διάφορα βότανα και μυρωδικά, αλλά και τον προτρέπει, αφού του παρέχει σπόρους και υποτυπώδη εργαλεία, να δημιουργήσει το δικό του εύοσμο κηπάκι.
Όμως, η πιο ξεχωριστή περίπτωση οικολογικού εντύπου, μολονότι όχι εικονογραφημένου βιβλίου, που επιθυμεί να μη χρησιμοποιήσει χαρτί ‘σώζοντας,’ με αυτόν τον τρόπο κάποια δέντρα, είναι ένα εδώδιμο ‘βιβλίο’ μαγειρικής The real cookbook, που σχεδιάστηκε πειραματικά στη Γερμανία από το Korefe design studio το Gerstenberg publishing house. Η απόλυτα περιβαλλοντολογική πρόταση μπορεί όχι μόνο να διαβαστεί, αλλά και να … ψηθεί και να φαγωθεί. Πρόκειται για μια συνταγή για λαζάνια, που έχει γραφεί πάνω σε φύλλα του ομώνυμου ζυμαρικού τα οποία μπορούν, αφού διαβαστούν, να χρησιμεύσουν ως το βασικό υλικό του πιάτου αποτελώντας έτσι μια λύση νόστιμη αλλά και οικολογική, αφού έμπρακτα αντιτίθεται στην παραγωγή χαρτιού από δέντρα.
Όσο και αν φαίνεται περίεργο το εδώδιμο έντυπο έχει κάνει την εμφάνισή του και στο χώρο του μάρκετινγκ καθώς και του παιδικού βιβλίου, αν και οι λόγοι για τους οποίους χρησιμοποιήθηκε δεν είναι πρωταρχικώς οικολογικοί. Η Land Rover δημιούργησε έναν οδηγό επιβίωσης στην έρημο τυπωμένο σε εδώδιμο υλικό και με μελάνια φαγητού, ούτως ώστε, όχι μόνο να παρέχονται συμβουλές επιβίωσης σε πολύ δύσκολες συνθήκες, αλλά και το ίδιο το έντυπο να μπορεί να αποτελέσει τροφή λιμοκτονούντων επιζώντων. Από την άλλη, το βιβλίο Eat this book (από τις εκδόσεις Klutz) με 20 σελίδες φτιαγμένες από φύλλα με βάση την πατάτα, αφού διαβαστεί, μπορεί να φαγωθεί ούτως ώστε να παραμείνει για πάντα μυστικό το περιεχόμενό του. Και σε αυτές τις περιπτώσεις η υλικότητα των εντύπων διατυπώνει μια άκρως οικολογική πρόταση.
Τα εδώδιμα βιβλία, που κυριολεκτικά τρώγονται από τους βιβλιόφιλους, αποτελούν μια ενδιαφέρουσα δημιουργική πρόταση για τους μαθητές. Ειδικά αν το θέμα των αφηγήσεών τους σχετίζεται με το φαγητό, π.χ. το παραμύθι του Χάνσελ, της Γκρέτελ και του γλυκόσπιτου γράφεται με χρώματα ζαχαροπλαστικής πάνω σε φύλλα από λεπτό μπισκότο στολισμένο με σταγόνες σοκολάτας, ενώ η Ιστορία ενός καλοψημένου τηγανόψωμου θα μπορούσε να γραφεί πάνω σε ένα βιβλίο φτιαγμένο με φέτες ψωμιού του τοστ.
Από την άλλη, αν οι μεγαλύτεροι μαθητές επιχειρήσουν να αναζητήσουν στο διαδίκτυο βιβλία με μηδαμινό ενεργειακό αποτύπωμα, θα βρεθούν μπροστά σε ενδιαφέρουσες προτάσεις, οι οποίες δεν έχουν γνωρίσει τη μαζική παραγωγή, αλλά θα μπορούσαν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για δικές τους πράσινες δημιουργίες. Βιβλία που στη ράχη που συγκρατεί τα φύλλα τους έχει ενσωματωθεί ψιλόλιγνο γλαστράκι με πραγματικό φυτό που πρέπει να ποτίζεται, ή άλλα, στο εξώφυλλο των οποίων υπάρχουν σπόροι που, αν ποτιστούν, φυτρώνουν και πρασινίζουν –δες το έντυπο που χρησιμοποίησε η ισπανική καμπάνια προώθησης του The Jungle Book 2– σίγουρα συνιστούν μια ενδιαφέρουσα πρόταση, η οποία υπογραμμίζει το γεγονός ότι το οικολογικό βιβλίο καθορίζεται όχι μόνο από το γραπτό κείμενο και την εικονογράφηση, αλλά και από το ίδιο το βιβλίο-αντικείμενο, που, ως αναγκαίο καλό, καταφέρνει να συγκροτεί και να μεταδίδει οικολογικά μηνύματα.
* Η Αγγελική Γιαννικοπούλου είναι Καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Βιβλιογραφικές αναφορές