Αγαπητοί απόφοιτοι,
Σήμερα είναι μια μεγάλη στιγμή της ζωής σας. Είναι το τέλος μιας πορείας λίγο-πολύ προδιαγεγραμμένης στις σπουδές σας. Καλείσθε τώρα ο καθένας να κάνει προσωπικές επιλογές, διαλέγοντας τι θα γίνει και πώς θα αποκτήσει τα επαγγελματικά του εφόδια για την ζωή. Θυμάμαι όταν αποφοίτησα από το εξατάξιο τότε γυμνάσιο, πριν από 55 περίπου χρόνια, πόσο πιο απλά ήταν τα πράγματα. Είμαστε μια γενιά ξέγνοιαστη. Όχι ότι δεν είχαμε να δουλέψουμε σκληρά, για να επιτύχουμε. Πλην όμως, ο κόσμος δεν ήταν τόσο σύνθετος και το παιχνίδι της επιβίωσης ήταν πιο απλό.
Σήμερα καλείσθε να σταδιοδρομήσετε σε ένα κόσμο ταραγμένο που αλλάζει γρήγορα, χάρη στην εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας. Σε ένα κόσμο που δοκιμάζεται, επίσης, από μια κρίση όχι μόνο οικονομική αλλά και πολιτισμική και ηθική.
Η επανάσταση της πληροφορίας και της γνώσης
Από την αρχαιότητα, ο άνθρωπος κατασκευάζει μηχανές, για να πολλαπλασιάσει την μυϊκή του δύναμη, να στήσει τον τεχνικό πολιτισμό που τόσο άλλαξε τον κόσμο. Χάρις στους υπολογιστές, ο άνθρωπος πολλαπλασιάζει ιλιγγιωδώς τις νοητικές του ικανότητες. Διότι κατά τούτο υπερτερούν των ανθρώπων, στην ταχύτητα και ακρίβεια των υπολογισμών. Ενώ η δημιουργικότητα και η δυνατότητα κατανόησης του κόσμου μένει χαρακτηριστικό μας πλεονέκτημα. Υπάρχει, έτσι μια αξιοσημείωτη συμπληρωματικότητα.
Βρισκόμαστε σε ένα μεγάλο σταθμό στην πορεία της ανθρωπότητας προς την κατάκτηση της Γνώσης που ξεκίνησε με την εμφάνιση της γλώσσας.
Σήμερα οι υπολογιστές ανοίγουν διάπλατα τα σύνορα της γνώσης. Ζούμε την εποχή της άυλης οικονομίας.
Η γνώση είναι πληροφορία που χρησιμοποιείται είτε, για να καταλάβουμε μια κατάσταση είτε, για να λύσουμε ένα πρόβλημα. Είναι πιο σημαντική και στρατηγική από τα υλικά αγαθά. Επιτρέπει την κυριαρχία πάνω στον υλικό κόσμο, καθώς μπορούμε να προβλέπουμε εγκαίρως και να διαχειριζόμαστε, κατά βέλτιστο τρόπο, τις υποδομές και τους φυσικούς πόρους.
Σήμερα είναι τεράστιες οι δυνατότητες διεύρυνσης της επιστημονικής γνώσης. Οι πρόοδοι στην ιατρική και την βιολογία, την φυσική και την χημεία, είναι θεαματικές. Ακόμα και τα Μαθηματικά και η Λογική, κατ’ εξοχήν αφηρημένη γνώση, αποκτούν μια διάσταση πειραματική με τους υπολογιστές που χρησιμοποιούνται για την απόδειξη θεωρημάτων και την εμπέδωση των αποτελεσμάτων.
Παράλληλα, με την σχεδίαση έξυπνων συστημάτων και την συνεργασία τους, εξασφαλίζουμε καλύτερες υπηρεσίες και επομένως ποιότητα ζωής, καθώς και την αυτοματοποίηση των διαδικασιών σε όλους τους τομείς της οικονομίας.
Όμως, σε κάθε επανάσταση ανοίγονται ευκαιρίες και ελλοχεύουν κίνδυνοι.
Σημαντικές και επιταχυνόμενες ανακατατάξεις στον διεθνή χώρο συνεπάγονται ανακατανομή των ρόλων και τού πλούτου. Χώρες υπό ανάπτυξη αναδύονται ραγδαίως και διεκδικούν ανώτερες θέσεις στην παγκόσμια σκακιέρα.
Σήμερα, η κινητήρια δύναμη των συγχρόνων οικονομιών, η καινοτομία δεν είναι το προνόμιο των οικονομικών υπερδυνάμεων. Χώρες μικρές, όπως το Ισραήλ, η Ελβετία, η Ταϊβάν και πλείστες σκανδιναβικές χώρες είναι στην αιχμή της καινοτομίας και της τεχνολογικής ανάπτυξης. Αυτό χάρη στη δημιουργικότητα και την εργατικότητα των ανθρώπων, το σύστημα εκπαίδευσης και τη σύνδεση της έρευνας με την πραγματική οικονομία, την αξιοκρατία και την αναγνώριση της ατομικής πρωτοβουλίας. Όλοι αυτοί οι παράγοντες μετρούν σήμερα πολύ περισσότερο από τους υλικούς πόρους.
Η αυτοματοποίηση διαδικασιών και υπηρεσιών έχει το πλεονέκτημα της αποτελεσματικότητας. Χωρίς την άμεση παρέμβαση ανθρώπινου παράγοντα μπορούμε σε «πραγματικό χρόνο», όπως λέμε, να ελέγχουμε την χρήση πόρων κατά τον βέλτιστο τρόπο, για να επιτύχουμε οικονομίες κλίμακας και καλύτερη ποιότητα ζωής.
Εδώ υπεισέρχονται δύο ειδών προβλήματα.
Αφενός πολιτικά και κοινωνικά, δηλαδή πώς καθορίζονται οι στόχοι της τεχνολογικής υποδομής και τι είδους κοινωνική οργάνωση και σχέσεις εξυπηρετούν.
Αφετέρου τεχνικά προβλήματα που έχουν γενικότερες επιπτώσεις. Τα τελευταία αφορούν ειδικά την έλλειψη ασφάλειας που μπορεί να αποβεί άκρως επικίνδυνη, όταν ο βαθμός ολοκλήρωσης της αυτοματοποίησης υπερβεί κάποιο όριο. Είναι γνωστό ότι δεν είναι δυνατή απόλυτη προστασία από κυβερνοεπιθέσεις, ακόμη και των πλέον ζωτικών συστημάτων. Τα πληροφορικά συστήματα θα παραμείνουν το ίδιο ευάλωτα στο προβλέψιμο μέλλον. Ο κίνδυνος που διαφαίνεται καθαρά πλέον είναι η έλλειψη ιδιωτικότητας και η συρρίκνωση των ατομικών ελευθεριών.
Έχει αναπτυχθεί πρόσφατα μια μυθολογία γύρω από το θέμα της «υπερνοημοσύνης» των υπολογιστών. Ορισμένοι πιστεύουν ότι κάποτε η νοημοσύνη των υπολογιστών θα ξεπεράσει την ανθρώπινη και ίσως καταλήξουμε να είμαστε κάτι σαν κατοικίδιες γάτες για τις μηχανές. Να σας καθησυχάσω αμέσως. Είπα ήδη ότι οι υπολογιστές ξεπερνούν τον άνθρωπο κατά το ότι μπορούν να κάνουν υπολογισμούς με πολύ μεγάλη ταχύτητα και ακρίβεια. Έτσι τα καταφέρνουν καλύτερα από τους ανθρώπους στο να λύνουν προβλήματα που έχουν μεγάλη υπολογιστική πολυπλοκότητα, όπως να παίζουν σκάκι ή γκο. Με την ανάπτυξη των τεχνικών μάθησης, μπορούν να αναγνωρίζουν εικόνες και να παίζουν σε τηλεοπτικά παιχνίδια. Δεν κατορθώσαμε όμως ακόμη να έχουμε υπολογιστές με «κοινή νοημοσύνη», δηλαδή που να μπορούν να λύσουν ένα αρκούντως μεγάλο σύνολο έστω και απλών προβλημάτων. Παραδείγματος χάρη, ένας υπολογιστής που είναι πρωταθλητής στο σκάκι θα αποτύχει οικτρά σε ένα παιχνίδι γκο. Η ανάπτυξη υπολογιστών με κοινή νοημοσύνη παραμένει ένα απολύτως ανοικτό και άλυτο πρόβλημα που προϋποθέτει την κατανόηση των βασικών λειτουργιών της συνειδητότητας. Είμαστε ακόμη πάρα πολύ μακριά από κάτι τέτοιο.
Ίσως όμως ο θόρυβος για την δήθεν νοημοσύνη των υπολογιστών κρύβει άλλους πραγματικούς ελλο-χεύοντες κινδύνους.
Ένας προ πολλού επισημασμένος κίνδυνος από την προϊούσα αυτοματοποίηση είναι η ανεργία για επαγγέλματα όπου αργά ή γρήγορα θα επικρατήσει εντατική χρήση ρομπότ. Έτσι σε τομείς, όπως η γεωργία και η βιομηχανία, θα έχουμε βαθμιαία μείωση θέσεων εργασίας. Επίσης και στις υπηρεσίες σε μεγάλο βαθμό. Οι άνθρωποι θα απασχολούνται είτε, για να κάνουν εργασίες που απαιτούν υψηλή δημιουργικότητα, π.χ. προγραμματισμό και σχεδιασμό συστημάτων, είτε για να κάνουν δουλειές που δεν απαιτούν ειδίκευση και δεν συστηματοποιούνται εύκολα. Αυτή η τάση, εκτός του υψηλού ποσοστού ανεργίας, θα ανοίξει το χάσμα μεταξύ καλά αμειβομένων επαγγελμάτων που απαιτούν δεξιότητες και γνώσεις και άλλων χειρωνακτικών.
Άλλος κίνδυνος προέρχεται από την αυξανόμενη αυτοματοποίηση διαδικασιών και υπηρεσιών που είναι κρίσιμες για την εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας και την οργάνωση της κοινωνίας. Αυτό οδηγεί σε μια συγκέντρωση των κέντρων αποφάσεων που ελέγχουν τον κυβερνόκοσμο. Το πρόβλημα είναι πολιτικό: ο δημοκρατικός έλεγχος των κέντρων αποφάσεων για τη λελογισμένη χρήση υποδομών και υπηρεσιών.
Γνώθι σαυτόν
Ο ανθρώπινος νους και οι συναφείς λειτουργίες της συνειδητότητας παραμένουν μεγάλοι άγνωστοι.
«Γνώθι σαυτόν». Αυτή είναι η πρώτη και τελευταία μεγάλη επιταγή για τον άνθρωπο. Όλες οι άλλες έπονται καθώς τα θεωρήματα από τα αξιώματα. Στην προσωπική ζωή, δεν αρκεί να ξέρεις για να ξέρεις. Πρέπει να ξέρεις να πράττεις το σωστό, δηλαδή το καλό, όπως τουλάχιστον μπορεί να το συλλάβει ο νους του ανθρώπου. Γνώση μη διαχειρίσιμη μπορεί να γίνει βάρος περιττό που όχι μόνο δεν βοηθά, αλλά μερικές φορές βλάπτει θολώνοντας την κρίση.
Η κατάκτηση της γνώσης μέσα από το παιχνίδι της ελευθερίας είναι το νόημα της ζωής.
Το ιδιοτελές ψεύδος κάθε είδους είναι ασυμβίβαστο με την αυτογνωσία: ψεύδος εν λόγω, όταν οι λέξεις ξεδιάντροπα προδίδουν το νόημα τους, ψεύδος εν έργω, όταν οι πράξεις γλίσχρες υπολείπονται των υποσχέσεων, ψεύδος εν διανοία, όταν πια, έχοντας παραδοθεί στο ψεύδος με λόγια και με πράξεις, εκεί ο ύπουλος ιός απεργάζεται την αποδόμηση της ψυχής.
Το ψεύδος είναι το εργαλείο για την παραπλάνηση και χειραγώγηση των πολλών. Ολοένα και περισσότερο οι ισχυροί χαλκεύουν ψεύδη, ρητορικά σχήματα, για να εντυπωσιάσουν και να παραπλανήσουν. Η τεχνολογία πολλαπλασιάζει τις καταστρεπτικές επιπτώσεις τους.
Πολύ περισσότερο που οι άνθρωποι, νωθροί και αποπροσανατολισμένοι, δεν νοιάζονται να προστατευθούν. Έχουν μάλιστα την φυσική τάση να πιστεύουν τα απίθανα και παράλογα που κινούν συναισθήματα και πάθη, καλλιεργούν ψευδαισθήσεις. Κλείνουν τα αυτιά στις αλήθειες και τα πραγματικά προβλήματα που ενοχλούν και αναστατώνουν. Σήμερα η έννοια αυτή καθεαυτή της αλήθειας κινδυνεύει από την σύγχυση και την εξοικείωση με το ψεύδος, την άμβλυνση της κρίσης των πολλών.
Γι’ αυτό πρώτη μας φροντίδα ας είναι η γλώσσα, η σαφήνεια των συντεταγμένων της νόησης. Να μπορείς να εννοείς τι λες και να διατυπώνεις σαφώς αυτό που εννοείς.
Η γλώσσα οριοθετεί την γνώση. Είναι περισσότερα αυτά που αισθάνεσαι από αυτά που μπορείς να εκφράσεις. Είναι περισσότερα αυτά που συμβαίνουν από αυτά που μπορείς να περιγράψεις. Είναι κατανοητό μόνο ό,τι μπορεί να μπει στις σημασιολογικές σχέσεις της γλώσσας. Και με γλώσσα εννοώ όχι μόνο την φυσική αλλά και την εσωτερική και άφατη, καθώς και κάθε λογής δομή που μπορεί να ερμηνευτεί και φέρει πληροφορία.
Εάν φτωχύνει η γλώσσα χάνουμε και τις αντίστοιχες δυνατότητες διατύπωσης της γνώσης.
Ας το εννοήσουν οι ανόητοι. Η γλώσσα είναι από τα πολυτιμότερα κοινά αγαθά. Εάν αλωθεί, τότε ο δρόμος είναι ανοιχτός προς την παρακμή και τον κατήφορο. Όταν οι λέξεις χάσουν την κοινή νοηματική τους αξία, τότε είναι σαν χρήμα άχρηστο, κίβδηλο, υποτιμημένο. Δυναμιτίζεται η ικανότητα της κοινωνίας να λειτουργήσει ως σύνολο και χάνονται οι ενωτικές αξίες που σώζουν.
Σχεδιάζοντας το μέλλον
Πρέπει να βρούμε ως άτομα αλλά και ως λαός μια γραμμή πλεύσης.
Έχουμε το προνόμιο και την ευθύνη να είμαστε Έλληνες. Ζούμε σε ένα μοναδικό γεωγραφικό χώρο, στο σταυροδρόμι Ασίας, Αφρικής και Ευρώπης. Είμαστε κλώνοι του κορμού ενός έθνους που μεγαλούργησε. Η πνευματική μας κληρονομία διαμορφώθηκε δια μέσου των αιώνων αδιάλειπτα, επί τρεις χιλιάδες έτη. Εδώ, θέλω να μιλήσω για την γλώσσα μας που είναι η πιο παλιά και πιο πλούσια του κόσμου. Μα πιο πολύ για το Ελληνικό πνεύμα, όπως άστραψε και φώτισε την ανθρωπότητα. Το αρχαίο βέβαια που μετέπειτα μπολιασμένο από τον Χριστιανισμό είναι στα θεμέλια του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αλλά και το πιο πρόσφατο, των Βυζαντινών, της Ελληνικής διασποράς από την Αναγέννηση και μετά, έως την σύγχρονη εποχή.
Από την αρχαιότητα ο Έλληνας αναγνώρισε την μοναδικότητα του ανθρώπου/ατόμου που έχει την ικανότητα να καταλάβει και να αλλάξει τον κόσμο. Που δεν δέχεται το μοιραίο. Οδηγείται από τον ορθό λόγο που είναι αδιαχώριστος από την ελευθερία της βούλησης. Εκζητεί την γνώση που ελευθερώνει. Δεν διαπραγματεύεται την αλήθεια και το δίκαιο.
Οι χριστιανικές μας καταβολές παίρνουν μια άλλη διάσταση στο φως της γνώσης των αρχαίων. Είναι οι ιδέες της αγάπης και της δικαιοσύνης που μας ενώνουν μεταξύ μας και όλους μαζί με το Θείο. Δίνουν νόημα και αξία στη ζωή σαν μια διαδικασία τελείωσης.
Η Ελληνική ψυχή έχει επιτελέσει θαυμάσια και υπέροχα, όταν κινούμενη από ιερούς πόθους παλεύει για να ξεπεράσει ακόμη και το ανυπέρβλητο. Η ιστορία μας είναι γεμάτη τέτοιες μνήμες που πάνε από τις Θερμοπύλες και το ’21 έως το έπος του ’40.
Αυτές οι μνήμες συντηρούν τις ελπίδες για το μέλλον μας σήμερα. Τώρα και χρόνια η πατρίδα μας δοκιμάζεται από μια κρίση άνευ προηγουμένου. Συνέβη ό,τι χειρότερο μπορούσε να μας συμβεί.
Όσο κι αν φαίνεται μαύρη η κατάσταση, πιστεύω ακράδαντα ότι υπάρχει σωτηρία. Αρκεί να το πιστέψουν οι πολλοί και να δουλέψουν με πίστη για την αλλαγή.
Εύχομαι κάποτε η εθνική μας συνείδηση να αφυπνιστεί. Να βρέξει ένα Πνευματικό Eμβατήριο στις ψυχές, να αναντρανίσουν, να βγουν από το φαύλο κύκλο του ψέματος και της αυταπάτης. Να πιστέψουμε στους εαυτούς μας. Να πούμε σύσσωμοι, φτάνει πια αυτή η κοροϊδία. Να δούμε την πραγματικότητα κατά πρόσωπο και να πιστέψουμε στο θαύμα.
Αγαπητοί απόφοιτοι,
Η οικονομική κρίση, πηγάζει από την ηθική κρίση και την πνευματική ερήμωση. Οι άνθρωποι παγιδεύτηκαν από αλαζονεία και μέθη σε έναν άκρατο επιστημονισμό – η «επιστήμη» έχει δήθεν την απάντηση σε όλες τις ερωτήσεις.
Γίναμε πιο ξεροί και από τα τούβλα. Δεν υπάρχουν παρά φαινόμενα χώνευσης ταχείας ή βραδείας, παραγωγή-διανομή-κατανάλωση. Κάθε λυρισμός ηχεί γελοίος, κάθε αναφορά σε πνευματικές αξίες θεωρείται αναχρονική. Χτυπά η προπαγάνδα υποκριτικά τα στήθια με απόγνωση – δεν υπάρχει άλλος δρόμος.
Κι όμως, τα αόρατα είναι πιο σημαντικά από τα ορατά. Είναι οι δεσμοί που ενώνουν τους ανθρώπους, φιλίας και αλληλεγγύης, δεσμοί οικογενειακοί και εντοπιότητας. Η προσκόλληση στις παραδόσεις, λαϊκές και θρησκευτικές, ο σεβασμός της μνήμης των προγόνων, η σφυρηλάτηση μιας κοινής εθνικής συνείδησης γύρω από τις αξίες που μας εξυψώνουν και μας ενώνουν.
Δυστυχώς σήμερα όλοι αυτοί οι δεσμοί χαλαρώνουν. Με την κρίση, μηδενίζεται η πνευματική μας διάσταση, φτωχαίνει η πνευματική ζωή. Είτε διότι οι πραγματικές βιοτικές μέριμνες κόβουν κάθε διάθεση για πνευματική αναζήτηση. Είτε διότι οι καλλιεργημένες από τα μέσα «ανάγκες» ενισχύουν την τάση για καταναλωτισμό ως μέσο θεραπείας του εγώ.
Αγαπητοί απόφοιτοι,
Η μεγαλύτερη προσφορά σας στον τόπο είναι να γίνετε άνθρωποι σωστοί, με ευθυκρισία και αξιοπρέπεια, ειλικρινείς απέναντι στους εαυτούς σας, δίκαιοι απέναντι στους άλλους.
Έτσι, θα τα καταφέρετε καλύτερα από εμάς που δυστυχώς τραγικά αστοχήσαμε. «Άµες δέ γ’΄εσόµεθα πολλώ κάρονες…». Εμείς βέβαια θα γίνουμε καλύτεροι από σας. Αυτήν την αντιφώνηση τραγουδούσαν οι νέοι της αρχαίας Σπάρτης απευθυνόμενοι στις προηγούμενες γενιές.
Φτιάξετε ένα όνειρο στα μέτρα σας και διεκδικήστε το με όλες σας τις δυνάμεις.
Χρειάζεται κανείς πολύ λίγα, για να είναι ευτυχής κι αυτό είναι η ικανότητα να σκέφτεται και να δημιουργεί.
Η ζωή είναι ένα ταξίδι και πρέπει να ζήσουμε πλέρια την περιπέτεια μαθαίνοντας και παθαίνοντας. Η πίστη στον Άνθρωπο και στις διαχρονικές πνευματικές μας αξίες είναι καθοριστικές για να πετύχουμε.
Σίγουρα δεν μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον μας. Μπορούμε όμως να το οραματιστούμε, να το σχεδιάσουμε και να το κατακτήσουμε.
Σας εύχομαι ολόψυχα έμπνευση, όρεξη και δημιουργικότητα. Το μέλλον σας ανήκει.
