του Άγγελου Μητρέλη*
Εισαγωγή
Το 2018 είναι ένα πολύ σημαντικό έτος για την Ελλάδα όσον αφορά στο βιβλίο και στην αγάπη για την ανάγνωση ή –όπως έχει επικρατήσει να λέγεται– τη φιλαναγνωσία. Η Αθήνα είναι η Παγκόσμια Πρωτεύουσα του βιβλίου, με πολλές εκδηλώσεις να διοργανώνονται και να λαμβάνουν χώρα στην πόλη, ενώ ταυτόχρονα, μετά από 42 χρόνια, διοργανώθηκε στην Αθήνα το 36ο Παγκόσμιο Συνέδριο της IBBY, της Διεθνούς Οργάνωσης για τα Βιβλία για Παιδιά και Νέους, με θέμα «Όταν η Ανατολή συναντά τη Δύση μέσα από τα παραμύθια και τα βιβλία των παιδιών», προσελκύοντας προσωπικότητες από όλο τον κόσμο. Παράλληλα, παρουσιάστηκε από το Υπουργείο Παιδείας η απόφαση για την ανασύσταση των σχολικών βιβλιοθηκών, η οποία κάτω από άλλες συνθήκες θα ήταν μια μεγάλη ευκαιρία για πανηγυρισμούς, αλλά ο σχεδιασμός της, παρά τις αγαθές και καλές προθέσεις κάτω από τις οποίες δημιουργήθηκε, αποτελεί πιο πολύ πρόχειρο σχεδιασμό παρά οργανωμένη προσπάθεια, ώστε οι βιβλιοθήκες να αποτελέσουν σημαντικό αρωγό της εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Το παρόν άρθρο έχει ως στόχο να περιγράψει τη σχέση ανάμεσα στις σχολικές βιβλιοθήκες και την ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας, καθώς και την συμβολή τους στην προώθησή της, προτείνοντας καλές πρακτικές.
Σχολική βιβλιοθήκη
Οι πρώτες σχολικές βιβλιοθήκες εμφανίζονται στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα στην Αμερική. Ο δάσκαλος μέχρι τότε λειτουργούσε ως αυθεντία στην εκπαιδευτική διαδικασία και η αποστήθιση έπαιζε κυρίαρχο ρόλο, οπότε δεν υπήρχε ανάγκη ύπαρξης σχολικών βιβλιοθηκών. Όταν ο μαθητής βρέθηκε στο επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, δημιουργήθηκε η ανάγκη για δημιουργία και ανάπτυξη σχολικών βιβλιοθηκών, καθώς ο μαθητής έπρεπε να έχει πρόσβαση στην γνώση και στην πληροφορία, έτσι ώστε να αντλεί εκείνα τα εφόδια που θα τον βοηθήσουν να «οικοδομήσει» γνώσεις. Άρχισαν να δημιουργούνται οι πρώτες ενώσεις σχολικών βιβλιοθηκών και να προτείνονται πρότυπα λειτουργίας τους, δείχνοντας την αξία της ύπαρξης των βιβλιοθηκών στα σχολεία. Ο ρόλος των σχολικών βιβλιοθηκών αναβαθμίστηκε, παίζοντας σημαντικό ρόλο στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Η IFLA[1] σε συνεργασία με την Unesco[2] το 1999 διαμόρφωσαν το Μανιφέστο των Σχολικών Βιβλιοθηκών, που ορίζει τι είναι μια σχολική βιβλιοθήκη, τους στόχους της και τον τρόπο λειτουργίας της, θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για τη δημιουργία και τη σωστή λειτουργία σχολικών βιβλιοθηκών, καλώντας τις κυβερνήσεις να δημιουργήσουν τις κατάλληλες συνθήκες για την εφαρμογή του. Στη συνέχεια ακολούθησε, το 2002, η πρώτη έκδοση των οδηγιών για τη σύσταση σχολικών βιβλιοθηκών και το 2015 μια ενημερωμένη έκδοσή τους από την IFLA.
Ως σχολική βιβλιοθήκη ορίζεται ο χώρος μάθησης εντός του σχολείου, φυσικός και ψηφιακός, ο οποίος χρησιμοποιείται για διάβασμα, αναζήτηση, έρευνα, σκέψη, ανάπτυξη της φαντασίας και της δημιουργικότητας και βοηθά τον μαθητή στην κατάκτηση της γνώσης και στην προσωπική, κοινωνική και πολιτισμική του ανάπτυξη. (Ifla, 2015)
Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, οι σχολικές βιβλιοθήκες αποτελούν χώρο έκφρασης και ελευθερίας των μαθητών, καθώς και σημείο συνάντησης μαθητών και εκπαιδευτικών, οι οποίοι μέσα από εκπαιδευτικές διεργασίες συμβάλλουν στην προώθηση της γνώσης και στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της φαντασίας των μαθητών. Επιπλέον, στις σχολικές βιβλιοθήκες καλλιεργείται η σημασία της επιστημονικής έρευνας και η σύνταξη τεκμηριωμένων εργασιών μέσα από ομαδικές εργασίες, καθώς αποτελούν έναν ασφαλή χώρο για τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς για την πρόσβαση στην πληροφορία και στη γνώση, μέσα από βιβλία, ψηφιακές συλλογές ή οποιασδήποτε μορφής πληροφορία. Επιπροσθέτως, οι σχολικές βιβλιοθήκες παρέχουν τον χώρο και τα τεχνολογικά εργαλεία προκειμένου μαθητές και εκπαιδευτικοί να αναπτύξουν δεξιότητες χρήσης τους και να τα χρησιμοποιήσουν για την δημιουργία νέας γνώσης, την οποία στη συνέχεια με τη χρήση της τεχνολογίας θα την παρουσιάσουν και θα την μοιραστούν. Μεταξύ άλλων, οι σχολικές βιβλιοθήκες αποτελούν χώρο ηρεμίας και αναψυχής, όπου οι χρήστες έχουν τη δυνατότητα να διαβάσουν το αγαπημένο τους βιβλίο ή να έρθουν σε επαφή με βιβλία λογοτεχνίας ή ειδικής θεματολογίας και να περάσουν ευχάριστα και δημιουργικά την ώρα τους.
Όπως γίνεται αντιληπτό, η καλλιέργεια της αγάπης για το διάβασμα και η ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας είναι από τους βασικούς στόχους των σχολικών βιβλιοθηκών. Οι σχολικές βιβλιοθήκες αποτελούν τον ιδανικό χώρο για τη δημιουργία της κουλτούρας του διαβάσματος μέσα από τις ενημερωμένες συλλογές βιβλίων λογοτεχνίας και όχι μόνο, αλλά και από την δημιουργία ενός χώρου που θα είναι εύκολα προσβάσιμος σε όλους και θα παρέχει τη δυνατότητα στους μαθητές να επιλέξουν να διαβάσουν σε ένα όμορφο περιβάλλον, όχι με μοναδικό σκοπό την απόκτηση γνώσης αλλά και την ψυχαγωγία. Η χρήση του βιβλίου, όχι μόνο ως μέσο απόκτησης γνώσης έτσι ώστε να αποτυπωθεί σε κάποια ερευνητική εργασία, αλλά ως μέσο ψυχαγωγίας και ανάπτυξης της φαντασίας και της δημιουργικότητας των μαθητών, θα πρέπει να αποτελεί σημείο αναφοράς για κάθε σχολική βιβλιοθήκη.
Φιλαναγνωσία
Ο όρος φιλαναγνωσία ήρθε για να προσδιορίσει την αγάπη του παιδιού για το βιβλίο και το διάβασμα. Υπάρχει μια άμεση συσχέτιση με τον γαλλικό όρο aimer lire (αγάπη για ανάγνωση) (Καρακίτσιος, 2012), η οποία αν και αποδίδει εύστοχα τον γαλλικό όρο αποτελεί μια επιφανειακή προσέγγιση, καθώς δεν παρουσιάζεται η σχέση του παιδιού με το βιβλίο και ο τρόπος προσέγγισης του αναγνώσματος.
Ένας πιο ολοκληρωμένος ορισμός για τη φιλαναγνωσία έρχεται από τον Makridis (2011), ο οποίος αναφέρει πως ο όρος «φιλαναγνωσία», παραπέμπει στη θετικά προσδιορισμένη σχέση του αναγνώστη με το βιβλίο, ως το κατεξοχήν είδος και έκφραση της γραπτής ύλης, και εμπεριέχει ταυτόχρονα τις εξειδικευμένες εκπαιδευτικές δραστηριότητες, οι οποίες στοχεύουν στην διαμόρφωση αυτής της σχέσης μέσα από την ανάπτυξη αναγκαίων γνωστικών δεξιοτήτων, κυρίως, αλλά και κοινωνικών δεξιοτήτων και αισθητικών κριτηρίων. Ο όρος αυτός περιγράφει με σαφήνεια τη σχέση που πρέπει να έχει ο αναγνώστης με το βιβλίο, σημειώνοντας ότι δεν αρκεί μόνο η απλή ανάγνωσή του, αλλά η πλήρης προσέγγισή του μέσα από δραστηριότητες. Απαραίτητο συστατικό της ανάπτυξης της «βιβλιοφιλίας» είναι οι εξειδικευμένες εκπαιδευτικές δραστηριότητες, μέσα από τις οποίες τα παιδιά θα έρθουν σε επαφή με το περιεχόμενο του βιβλίου και θα το προσεγγίσουν με διαφορετικούς τρόπους.
Η φιλαναγνωσία έχει πολλαπλούς στόχους. Ο βασικός σκοπός της είναι να συμβάλει στην ανάπτυξη του ενδιαφέροντος των παιδιών σχετικά με την ανάγνωση βιβλίων και την αγάπη τους για το διάβασμα. Μέσα από την ανάγνωση βιβλίων τα παιδιά έχουν την δυνατότητα να αναπτύξουν την κριτική τους σκέψη, να εμπλουτίσουν τις γνώσεις τους, να διευρύνουν την φαντασία και τη δημιουργικότητά τους, ενώ ταυτόχρονα έρχονται σε επαφή με τα βαθύτερα συναισθήματά τους συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην ανάπτυξη της συναισθηματικής τους νοημοσύνης. Επιπλέον, η καλλιέργεια αναγνωστικών δεξιοτήτων ενισχύει την αναγνωστική τους ικανότητα, την κατανόηση κειμένων, τις αφηγηματικές και επικοινωνιακές τους ικανότητες.
Η αγάπη για το βιβλίο και το διάβασμα αποτελεί απαραίτητο στοιχείο για την πολύπλευρη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών μέσα από την επαφή με τα συναισθήματά τους, την καλλιέργεια του λόγου τους και της κριτικής τους σκέψης, την ανάδειξη ιδεών, την επαφή με πολιτισμούς και ήθη άλλων λαών. Οι εικόνες, οι πληροφορίες και οι ιδέες που ένα παιδί προσλαμβάνει από την επαφή του με τα βιβλία βοηθάει στην διαμόρφωση του χαρακτήρα και της προσωπικότητάς του, καθώς και στις ιδέες και την εικόνα που έχει για τον κόσμο γύρω του.
Βιβλιοθήκη και φιλαναγνωσία
Οι βιβλιοθήκες από την αρχαιότητα αποτελούσαν σημείο συνάντησης και επαφής των ανθρώπων, καθώς και χώρο συγκέντρωσης του γνωστικού πλούτου της εποχής. Οι άνθρωποι επέλεγαν να επισκεφθούν τις βιβλιοθήκες για μελέτη και για να συναναστραφούν και να ανταλλάξουν ιδέες με άλλους ανθρώπους.
Οι σχολικές βιβλιοθήκες αποτελούν την πρώτη επαφή των μαθητών με τον χώρο των βιβλιοθηκών, όπου μαθαίνουν πώς να συμπεριφέρονται και να χρησιμοποιούν τις βιβλιοθήκες σωστά και πώς να σέβονται τον χώρο και τα βιβλία. Τα παιδιά από πολύ μικρή ηλικία κατανοούν ότι η σχολική βιβλιοθήκη είναι ο χώρος στον οποίο μπορούν, με απόλυτη ελευθερία, να επιλέξουν τα βιβλία που θα διαβάσουν ή θα ξεφυλλίσουν ή απλώς να περιδιαβούν τα ράφια και να περάσουν ευχάριστα την ώρα τους, καθώς, επίσης, και να την αξιοποιήσουν για τις ερευνητικές τους εργασίες.
Οι οργανωμένες σχολικές βιβλιοθήκες, μεταξύ άλλων, προσφέρουν τη δυνατότητα στους μαθητές να επιλέγουν τα βιβλία της αρεσκείας τους χωρίς να είναι υποχρεωμένοι να το κάνουν για τις ανάγκες ενός μαθήματος, αλλά επειδή πραγματικά το θέλουν. Το ερώτημα που δημιουργείται εύλογα είναι αν αρκεί μια βιβλιοθήκη με ράφια γεμάτα με βιβλία για να δημιουργηθούν αναγνώστες με αγάπη προς το βιβλίο. Παρά το γεγονός ότι η ύπαρξη μιας βιβλιοθήκης σε κάθε σχολείο, όπως ήταν όνειρο και απαίτηση πολλών, είναι ένα μεγάλο βήμα προς την ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας, δεν αρκεί από μόνο του. Οι σχολικές βιβλιοθήκες πρέπει να παίζουν βασικό ρόλο στην εκπαιδευτική διαδικασία και πολύ περισσότερο στην ανάπτυξη φιλαναγνωστικού κοινού.
Κατ’ αρχάς, οι σχολικές βιβλιοθήκες πρέπει να είναι εύκολα προσβάσιμες από όλους και η αισθητική του χώρου να κεντρίζει το ενδιαφέρον των μαθητών για να θέλουν να την επισκεφθούν. Η ύπαρξη ενός καλαίσθητου χώρου που να έχει μαθητοκεντρική σχεδίαση, διευκολύνοντας την πρόσβαση των μαθητών στα βιβλία αλλά και δημιουργώντας έναν ευχάριστο χώρο παραμονής για τα παιδιά, ο οποίος θα τους εμπνέει και θα τους προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα. Όπως γίνεται αντιληπτό, δεν αρκούν μόνο ράφια γεμάτα με βιβλία αλλά χρειάζεται και ένας χώρος όπου η παραμονή των παιδιών θα είναι ευχάριστη, με απώτερο σκοπό να δημιουργήσει ευχάριστες αναγνωστικές αναμνήσεις.
Επίσης, οι σχολικές βιβλιοθήκες θα πρέπει να είναι στελεχωμένες με εξειδικευμένο προσωπικό, το οποίο εκτός από την οργάνωση της βιβλιοθήκης σύμφωνα με βιβλιοθηκονομικά πρότυπα, θα πρέπει να είναι ενήμερο για θέματα που αφορούν το παιδικό, το νεανικό και γενικότερα το βιβλίο. Οι βιβλιοθηκονόμοι είναι αυτοί που έρχονται σε επαφή με τα παιδιά που επισκέπτονται τη βιβλιοθήκη και θα πρέπει να είναι ενήμεροι όσον αφορά την εκδοτική παραγωγή, καθώς και τις προτιμήσεις των χρηστών, έτσι ώστε να προτείνουν βιβλία που ταιριάζουν στο αναγνωστικό προφίλ των παιδιών, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο αναγνώστες.
Επιπλέον, οι βιβλιοθηκονόμοι σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς δύνανται να καθιερώνουν συγκεκριμένες ώρες και μέρες, όπου οι μαθητές, κυρίως των μικρότερων τάξεων, ξεκινώντας από το νηπιαγωγείο, θα έχουν τη δυνατότητα να επισκέπτονται ομαδικά τη βιβλιοθήκη του σχολείου τους, για να ακούσουν μια ιστορία, να επιλέξουν τα βιβλία που θα ήθελαν να δανειστούν για να τα διαβάσουν στο σπίτι τους με τους γονείς τους, τα αδέρφια τους ή τους φίλους τους. Η επαφή των παιδιών από μικρή ηλικία με τη σχολική βιβλιοθήκη και την ανάγνωση ιστοριών δημιουργεί τις βάσεις για την ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας και τη δημιουργία αναγνωστών, ενώ η εξοικείωση με την διαδικασία του δανεισμού δημιουργεί συνειδητοποιημένους χρήστες βιβλιοθήκης.
Από τον ορισμό του Makridis (2011) για τη φιλαναγνωσία δίνεται ιδιαίτερη έμφαση όχι μόνο στην ανάγνωση βιβλίων αλλά και στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες που την πλαισιώνουν. Οι δραστηριότητες αυτές παίζουν σημαντικότατο ρόλο στην αγάπη του παιδιού για το βιβλίο, καθώς μέσα από αυτές τις δραστηριότητες, ειδικά όταν αυτές γίνονται με τη μορφή παιχνιδιού, δίνεται μια νέα διάσταση στην ανάγνωση κάνοντάς την παιχνίδι. Μέσα από το παιχνίδι αλλάζει και η στάση των παιδιών απέναντι στο βιβλίο που σε ορισμένα φαντάζει ως μία όχι και τόσο ενδιαφέρουσα δραστηριότητα.
Μεταξύ άλλων, οι σχολικές βιβλιοθήκες αποτελούν τον κατεξοχήν χώρο για τη δημιουργία και τη λειτουργία παιδικών λεσχών ανάγνωσης. Οι μαθητές επιλέγουν να συμμετάσχουν και να είναι μέλη μιας λέσχης ανάγνωσης, η οποία συναντιέται ανά τακτά χρονικά διαστήματα, υπό την καθοδήγηση εκπαιδευτικών και βιβλιοθηκονόμων, διαβάζουν βιβλία και συμμετέχουν σε δραστηριότητες γύρω από αυτά. Η λέσχη ανάγνωσης προτείνει βιβλία και μέσα από δραστηριότητες αναπτύσσεται η αγάπη για το διάβασμα δημιουργώντας φανατικούς αναγνώστες.
Μια σχολική βιβλιοθήκη μπορεί να καλλιεργήσει την κουλτούρας της φιλαναγνωσίας και της αγάπης για το βιβλίο και το διάβασμα διοργανώνοντας επισκέψεις από συγγραφείς και εικονογράφους οι οποίοι θα συνομιλούν, θα παίζουν και θα εμπλέκονται με τους μαθητές σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Η επαφή των παιδιών με τους συντελεστές ενός βιβλίου ενδυναμώνει τη σχέση τους με το διάβασμα, καθώς μέσα από την επικοινωνία τους λύνονται απορίες, δημιουργούνται ερωτήματα, παρουσιάζονται συναισθήματα και σκέψεις που μέσα από την ανάγνωση ενός βιβλίου πολλές φορές δεν είναι ευδιάκριτα. Η επικοινωνία με συγγραφείς και εικονογράφους δημιουργεί ισχυρούς δεσμούς ανάμεσα στον αναγνώστη, τον συντελεστή του βιβλίου και στο ίδιο το βιβλίο, ενισχύοντας την αγάπη για το διάβασμα καλλιεργώντας προσωποποιημένες σχέσεις ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη.
Η προώθηση της φιλαναγνωσίας και η προσέλκυση νέων χρηστών και αναγνωστών αποτελεί προτεραιότητα για μια σχολική βιβλιοθήκη. Γι’ αυτόν τον λόγο, οι σχολικές βιβλιοθήκες διοργανώνουν εργαστήρια με κεντρικό θέμα το βιβλίο, όπως εργαστήρια δημιουργικής γραφής ή εικονογράφησης, πραγματοποιούν εκθέσεις βιβλίων και εκδηλώσεις αναφορικά με το βιβλίο και προτείνουν Project βασισμένα σε βιβλία.
Πάνω απ’ όλα όμως, προσπαθούν να κάνουν τους χρήστες της σχολικής βιβλιοθήκης να νιώθουν πως είναι ο δικός τους χώρος, ο χώρος που έχουν τη δυνατότητα να επισκεφθούν με τη θέλησή τους, να διαβάσουν ελεύθερα όποιο βιβλίο θέλουν και να περάσουν ευχάριστα την ώρα τους σε ένα περιβάλλον που τους εμπνέει την αγάπη και την όρεξη για διάβασμα. Όταν οι χρήστες της βιβλιοθήκης νιώσουν το χώρο δικό τους και γίνουν «ιδιοκτήτες» της βιβλιοθήκης, όπως τους αποκαλούσε ο Erich Kaestner (Raabe, 2012), τότε θα έχει επιτευχθεί ο στόχος της βιβλιοθήκης, γιατί την σχολική βιβλιοθήκη όπως και κάθε βιβλιοθήκη αυτό που της δίνει υπόσταση είναι οι χρήστες της.
Επίλογος
Η ύπαρξη βιβλιοθηκών από την αρχαιότητα δείχνει τη σημασία που διαδραματίζουν στην διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, την προώθηση της έρευνας και την καλλιέργεια της αγάπης προς το διάβασμα.
Η ύπαρξη βιβλιοθηκών σε όλα τα σχολεία μπορεί να συμβάλει στην πρώτη επαφή των παιδιών με τον θεσμό των βιβλιοθηκών αλλά και στη δημιουργία κουλτούρας απέναντι στις βιβλιοθήκες και το διάβασμα. Οι σχολικές βιβλιοθήκες αποτελούν τον πλέον κατάλληλο χώρο για την προώθηση της φιλαναγνωσίας μέσα από την ελεύθερη διάθεση βιβλίων για τους μαθητές, τις επισκέψεις συγγραφέων και άλλων συντελεστών δημιουργίας των βιβλίων, με τις ενταγμένες στο ημερήσιο πρόγραμμα επισκέψεις των μαθητών, κυρίως των μικρότερων τάξεων, για να ακούσουν μια ιστορία, τη διοργάνωση εκδηλώσεων και φιλαναγνωστικών δραστηριοτήτων για όλους.
Όλοι μας έχουμε ανάγκη να ακούσουμε μια καλή ιστορία, απλά μεγαλώνοντας, είτε εξαιτίας ενός πιεστικού εκπαιδευτικού συστήματος είτε λόγω των απαιτητικών συνθηκών διαβίωσης, το ξεχνάμε. Οι σχολικές βιβλιοθήκες προσφέρουν τον χώρο, τα βιβλία και το περιβάλλον για να δημιουργήσουμε περισσότερους και καλύτερους αναγνώστες, να ακούσουμε και να διαβάσουμε ιστορίες, να προβληματιστούμε, να συζητήσουμε και να γελάσουμε.
Ας δώσουμε λοιπόν την ευκαιρία στα παιδιά να αγαπήσουν τα βιβλία, δημιουργώντας και οργανώνοντας σχολικές βιβλιοθήκες, για να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε περισσότερους αναγνώστες, αλλά κυρίως να καλλιεργήσουμε την κουλτούρα της αγάπης προς το βιβλίο και το διάβασμα.
* Ο Άγγελος Μητρέλης είναι αρχειονόμος-βιβλιοθηκονόμος, υπεύθυνος Βιβλιοθήκης στη Σχολή Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου.
Βιβλιογραφία
Ifla. (2015). Written by the IFLA School Libraries Section Standing Committee Edited by: Barbara Schultz-Jones and Dianne Oberg, with contributions from the International Association of School Librarianship Executive Board 2nd revised edition IFLA School Library Guide. Retrieved from https://www.ifla.org/files/assets/school-libraries-resource-centers/publications/ifla-school-library-guidelines.pdf
Marκidis K. (2011). Social literacy in school contexts: concepts and research instruments. Report for the National Book Center of Greece. Athens.
Raabe, C. (2012). «Ένα παράδειγμα: Διεθνής Βιβλιοθήκη Νεότητας Μονάχου» στο Φιλαναγνωσία, επιμορφωτικό υλικό σεμιναρίου στο πλαίσιο των πράξεων: Καινοτόμες δράσεις ενίσχυσης της φιλαναγνωσίας των μαθητών ΑΠ1,ΑΠ2,ΑΠ3. Αθήνα: ΕΚΕΒΙ, 30-34.
Καρακίτσιος, Α. (2012) «Εισαγωγή στη Φιλαναγνωσία» στο Φιλαναγνωσία, επιμορφωτικό υλικό σεμιναρίου στο πλαίσιο των πράξεων:Καινοτόμες δράσεις ενίσχυσης της φιλαναγνωσίας των μαθητών ΑΠ1,ΑΠ2,ΑΠ3. Αθήνα: ΕΚΕΒΙ, 9-15.
[1] IFLA: International Federation of Library Associations and Institutions. www.ifla.org
[2] UNESCO: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. https://en.unesco.org/
