του Πρόδρομου Τσιαβού*
Οι αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο μαθαίνουν τα παιδιά σήμερα είναι εντυπωσιακές και δεν έχουν να κάνουν μόνο με το γεγονός ότι η πληροφορία που έχουν στη διάθεσή τους είναι πολύ περισσότερη και τους παρέχεται με πολύ μεγαλύτερη ευκολία από ό,τι στο παρελθόν. Έχουν, κυρίως, να κάνουν με το γεγονός ότι το ίδιο το περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννιέται και μεγαλώνει ένα παιδί, είναι ριζικά διαφορετικό. Δεν είναι μόνο ο όγκος της πληροφορίας, αλλά το ότι αυτή είναι ενσωματωμένη στο περιβάλλον και στις συσκευές με τις οποίες πραγματοποιείται ένας ολοένα και μεγαλύτερος κύκλος καθημερινών μας δραστηριοτήτων.
Σε ένα τέτοιο ισχυρά διαμεσολαβούμενο περιβάλλον, είναι φυσικό η ίδια η μαθησιακή διαδικασία να μεταβάλλεται ουσιαστικά. Το περιεχόμενο, ακόμη και με τη μορφή ολοκληρωμένων έργων, π.χ. φωτογραφιών, μουσικής και οπτικοακουστικού υλικού, αποτελεί το λεξιλόγιο το οποίο χρησιμοποιεί το παιδί στην καθημερινότητά του, προκειμένου να «χτίσει» τις αφηγήσεις του, να καταγράψει τις σκέψεις του και τελικά να προσεγγίσει τον κόσμο που το περιβάλλει.
Το γνωσιακό και μεσιακό αυτό περιβάλλον δεν ανταποκρίνεται, απαραιτήτως, στον τρόπο με τον οποίο το δικαιϊκό μας περιβάλλον είναι δομημένο. Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, ο κλάδος, δηλαδή, του δικαίου που ρυθμίζει τον τρόπο με τον οποίο προστατεύεται η γένεση, η διαχείριση και η αξιοποίηση των προϊόντων του ανθρωπίνου πνεύματος, συχνά γνωρίζει τα όριά του όταν αναμετράται με τις δημιουργικές πρακτικές ενός ψηφιακά δικτυωμένου περιβάλλοντος. Κι αυτό, γιατί έχει δομηθεί έτσι, ώστε να δημιουργεί ιδιοκτησιακά δικαιώματα που μπορεί να δώσουν μία πρόσοδο στον δημιουργό ή στον παραγωγό τους. Τα ιδιοκτησιακά αυτά δικαιώματα, συνήθως, δημιουργούν τεκμήρια αποκλεισμού, που σε έναν αναλογικό κόσμο επαγγελματιών δημιουργών με καθαρή διάκριση ανάμεσα σε δημιουργούς/παραγωγούς περιεχομένου, μεσάζοντες και καταναλωτές υπήρξαν εξαιρετικά λειτουργικά: Ο συγγραφέας πληρωνόταν για τη δουλειά του, ώστε να μπορεί να ζει από αυτήν, ο εκδότης δημιουργούσε το βιβλίο και ο αναγνώστης ή η βιβλιοθήκη πλήρωναν για αυτό βοηθώντας ένα τέτοιο οικοσύστημα να ενισχύσει και να υποστηρίξει την παραγωγή αγαθών πνευματικής ιδιοκτησίας.
Ωστόσο, σε ένα περιβάλλον όπου τα όρια ανάμεσα σε δημιουργό, παραγωγό και χρήστη αποτελούν αντικείμενο ενός αέναου επαναπροσδιορισμού, είναι αμφίβολο το κατά πόσο οι κλασικές έννοιες και κατασκευές πνευματικής ιδιοκτησίας μπορούν να λειτουργήσουν. Σκεφτείτε το εξής πολύ απλό σενάριο: Έναν καθηγητή που αναζητά φωτογραφίες και οπτικοακουστικό υλικό προκειμένου να το εντάξει στην παρουσίαση που δημιουργεί και θέλει να διανείμει στο διαδίκτυο και η οποία στη συνέχεια θα αποτελέσει και αντικείμενο βελτίωσης και διαμοιρασμού ανάμεσα σε άλλους καθηγητές ή μαθητές/ φοιτητές. Ο καθηγητής δεν είναι επαγγελματίας εκδότης, αλλά μέσα από τη χρήση διαδικτυακών πλατφορμών, όπως π.χ. το slideshare ή το eClass λειτουργεί ως εκδότης. Δεν είναι μόνο δημιουργός αλλά και χρήστης γιατί χρησιμοποιεί φωτογραφίες τρίτων. Και τέλος, οι μαθητές του ή άλλοι καθηγητές δεν είναι απλοί χρήστες του υλικού, αλλά νέοι διανομείς και δημιουργοί στην περίπτωση που κάνουν αλλαγές στην παρουσίαση.
Μέχρι και περίπου δέκα χρόνια πριν δεν είχαμε νομικούς μηχανισμούς προκειμένου να αντιμετωπίσουμε ένα σενάριο όπως το προηγούμενο. Το σύνολο των συμμετεχόντων στην αλυσίδα παραγωγής, επανάχρησης και επαναδιανομής που περιγράφεται ανωτέρω θα ήταν παράνομο. Σήμερα, ωστόσο, όχι μόνο υπάρχει νομική λύση, αλλά έχουμε το ίδιο το ελληνικό πανεπιστήμιο να δημιουργεί προγράμματα που ενισχύουν τον τρόπο με τον οποίο η συλλογική αυτή παραγωγή ποιοτικού εκπαιδευτικού και ακαδημαϊκού περιεχομένου μπορεί να επιτευχθεί.
Από νομικής πλευράς το πρόβλημα λύνεται με τις άδειες Creative Commons, που έχουν μεταφερθεί στην ελληνική έννομη τάξη και, αισίως, βρίσκονται στην 4η γενιά τους. Χρησιμοποιούνται για περισσότερα από 882 εκατομμύρια ψηφιακά αντικείμενα και περισσότεροι από 9 εκατομμύρια διαδικτυακοί τόποι διαθέτουν υποδομή για τη χρήση των αδειών αυτών1. Οι άδειες Creative Commons2 επιτρέπουν στον δημιουργό με απλό, μηχαναγνώσιμο (π.χ. από τη μηχανή αναζήτησης της Google) και νόμιμο τρόπο να διαθέσει το περιεχόμενό του σε τρίτους με τους ελάχιστους δυνατούς περιορισμούς (ιδίως αναφορά στον δημιουργό, μη εμπορική χρήση και περιορισμούς στο είδος και τρόπους διάδοσης των παράγωγων έργων).
Από θεσμικής πλευράς, στην Ελλάδα λειτουργεί εδώ και δύο χρόνια το χρηματοδοτούμενο πρόγραμμα «Ανοικτά Ψηφιακά Μαθήματα» που έχει ως στόχο την ανάπτυξη ανοικτών ακαδημαϊκών μαθημάτων, στα οποία θα έχουν ελεύθερη πρόσβαση τόσο οι φοιτητές των πανεπιστημίων που συμμετέχουν, όσο και το ευρύ κοινό. Η δράση έχει μια οριζόντια-συντονιστική διάσταση που υποστηρίζεται από το Ελληνικό Ακαδημαϊκό Δίκτυο (GUNET)3 και πολλαπλές κάθετες που υποστηρίζονται από συγκεκριμένα πανεπιστήμια (ενδεικτικά αυτά των Αθηνών4, Θεσσαλονίκης5, 6, Πατρών7 κ.ά.) Οι δράσεις αυτές έχουν ως στόχο τη δημιουργία μαθημάτων που περιέχουν υλικό για το οποίο έχουν εξασφαλισθεί τα κατάλληλα πνευματικά δικαιώματα και είναι διαθέσιμο σε όλους με ανοιχτές άδειες μέσα από τη χρήση τoυ ανοιχτού λογισμικού της GUNET eClass8 που υλοποιείται από το κάθε πανεπιστήμιο αυτόνομα, αλλά υπό τον κεντρικό συντονισμό του GUNET.
Η πρωτοβουλία των Ανοιχτών Ψηφιακών Μαθημάτων είναι κρίσιμη για το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Όχι μόνο γιατί παρέχει ανοικτή και ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση για όλους και χωρίς περιορισμούς, αλλά και γιατί εξοικειώνει διδάσκοντες και χρήστες με την πνευματική ιδιοκτησία του 21ου αιώνα. Με άλλα λόγια, οι άδειες Creative Commons και η χρήση τους αποτελεί ένα από τα πλέον καινοτόμα εργαλεία για την κατανόηση του τι θα πει να είσαι χρήστης-δημιουργός ή δημιουργός-χρήστης σε ένα δικτυωμένο και ψηφιακό περιβάλλον: Μπορούμε να χρησιμοποιούμε το υλικό τρίτων μόνο όταν έχουμε την άδεια για κάτι τέτοιο και υπάρχουν πολλοί δημιουργοί που θέλουν να χρησιμοποιήσουμε το περιεχόμενό τους και το διαθέτουν με άδειες Creative Commons για το σκοπό αυτό. Όταν παρέχουμε το περιεχόμενό μας στο διαδίκτυο και θέλουμε να το χρησιμοποιήσουν και άλλοι, φροντίζουμε να είναι σε τέτοια μορφή και με τέτοια άδεια που να το κάνει πολύ εύκολο για τους άλλους χρήστες-δημιουργούς. Τέλος, δεν υπάρχουν πλέον αμιγείς χρήστες ή δημιουργοί, αλλά δημιουργοί-χρήστες. Μόνο όταν σεβόμαστε τα δικαιώματα των άλλων, μπορούμε να αξιώνουμε από τους άλλους να σέβονται τα δικά μας δικαιώματα.
[1] https://stateof.creativecommons.org/
[2] http://creativecommons.org/
[4] http://ocw-project.uoa.gr/h-drash.html
[5] http://opencourses.uom.gr/
[6] https://it.auth.gr/el/academicSupport/openCourses
[7] http://ocw-project.upatras.gr/
ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
(Έχουν αντληθεί από το Ακαδημαϊκό Διαδίκτυο – GUnet 2014. «Θέματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας και Aδειοδότησης των Ανοικτών Εκπαιδευτικών Πόρων (OER)»)
Τι είναι οι ανοικτές άδειες;
Η Πνευματική Ιδιοκτησία σε ένα έργο κλιμακώνεται από την πλήρη προστασία του, οπότε το έργο παρατίθεται «με επιφύλαξη παντός δικαιώματος» μέχρι τη διάθεσή του στον Δημόσιο Τομέα, δηλαδή, «χωρίς επιφύλαξη δικαιωμάτων».
Κατά την τελευταία δεκαετία, παράλληλα με τις εξελίξεις στις ψηφιακές τεχνολογίες και το Διαδίκτυο, και εν μέρει χάρη σε αυτές, εμφανίστηκε ως τάση και τελικά εξελίχθηκε σε παγκόσμιο κίνημα η δημιουργία ελεύθερα προσβάσιμου ψηφιακού υλικού.
Οι ανοικτές άδειες αναδύθηκαν μέσα σε αυτό το πλαίσιο σε μία προσπάθεια να προστατευθούν τα δικαιώματα των δημιουργών, και ιδιαίτερα των συγγραφέων, σε ψηφιακά περιβάλλοντα τα οποία επέτρεπαν τεχνικά την αναπαραγωγή και το διαμοιρασμό κειμένων χωρίς τη λήψη άδειας. Οι ανοικτές άδειες διασφαλίζουν ότι η αναπαραγωγή και ο διαμοιρασμός γίνεται μέσα σε ένα αυστηρά δομημένο νομικά πλαίσιο το οποίο, όμως, είναι περισσότερο ευέλικτο από το σχήμα «με επιφύλαξη παντός δικαιώματος».
Ανοικτή άδεια είναι οποιαδήποτε άδεια ισχύει/εφαρμόζεται για/σε προστατευόμενο (από τη νομοθεσία περί Π.Ι.) περιεχόμενο, η οποία επιτρέπει σε οποιονδήποτε να επαναχρησιμοποιήσει το περιεχόμενο αυτό χωρίς να ζητήσει προηγουμένως άδεια χρήσης. Για το περιεχόμενο αυτό, λοιπόν, υπάρχει «επιφύλαξη κάποιων δικαιωμάτων (some rights reserved)» και έτσι, οι ανοικτές άδειες κατατάσσονται ανάμεσα στην Πνευματική Ιδιοκτησία © και τον Δημόσιο Τομέα (Public Domain). Η εφαρμογή ανοικτών αδειών σε ένα έργο επιτρέπει σε οποιονδήποτε παγκοσμίως να χρησιμοποιήσει το έργο χωρίς να χρειάζεται να ζητήσει ξεχωριστή ή επιπλέον άδεια ή να καταβάλει κάποιο τίμημα, υπό τον όρο ότι ακολουθεί τους όρους χρήσης του έργου που έχουν καθοριστεί από τη συγκεκριμένη ανοικτή άδεια. Μόνο όταν ένα πρόσωπο επιθυμεί να χρησιμοποιήσει το έργο με τρόπο διαφορετικό από αυτόν που καθορίζει η άδεια, χρειάζεται να ζητηθεί άδεια από τον δικαιούχο της πνευματικής ιδιοκτησίας.
Τι είναι οι άδειες Creative Commons (CC);
Οι άδειες Creative Commons (CC) αποτελούν το πιο διαδεδομένο σύστημα ανοικτής αδειοδότησης ψηφιακών έργων. Οι άδειες προέρχονται από τον οργανισμό Creative Commons, έναν μη κερδοσκοπικό οργανισμό διεθνούς εμβέλειας ο οποίος στοχεύει στην προώθηση της καλύτερης ταυτοποίησης, διαπραγμάτευσης και επαναχρησιμοποίησης περιεχομένου με στόχο την ενίσχυση της δημιουργικότητας και της καινοτομίας.
Οι άδειες Creative Commons έχουν σχεδιαστεί για να προσφέρουν ένα ευέλικτο και απλό τεχνολογικό και νομικό εργαλείο σε εκείνους τους δημιουργούς που εκτιμούν ότι η προσβασιμότητα και χρήση των έργων τους έχει μεγαλύτερη αξία από τα οικονομικά οφέλη, ενώ ταυτόχρονα επιθυμούν να διατηρήσουν κάποια δικαιώματα επί των έργων τους.
Οι άδειες Creative Commons δεν είναι εναλλακτικές της Πνευματικής Ιδιοκτησίας ούτε υφίστανται εκτός Πνευματικής Ιδιοκτησίας (copyright). Λειτουργούν εντός του συστήματος Πνευματικής Ιδιοκτησίας και επιτρέπουν στους δημιουργούς να τροποποιήσουν τους όρους της πνευματικής ιδιοκτησίας με τον τρόπο που ταιριάζει καλύτερα στις ανάγκες τους Οι άδειες Creative Commons επιτρέπουν στους δημιουργούς να διανείμουν το περιεχόμενό τους σε ένα ευρύ κοινό και να καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο το έργο μπορεί να χρησιμοποιηθεί διατηρώντας παράλληλα την πνευματική τους ιδιοκτησία.
* Ο Δρ. Πρόδρομος Τσιαβός είναι Νομικός Σύμβουλος της Εταιρείας Ελεύθερου Λογισμικού/Λογισμικού Ανοιχτού Κώδικα (ΕΕΛ/ΛΑΚ).